عفو و بخشش به همان اندازه که انسان بزرگوار را اصلاح مى‏کند، انسان پست را تباه مى‏سازد. »
آخرین نکته در باب عفو این است، که انسان از عفو و گذشتی که کرده پشیمان نشود .امیرالمؤمنین ۷می فرماید:
« وَ لَا تَنْدَمَنَّ عَلَى عَفْوٍ^[۲۴۹]
از گذشتى که از مردم کرده‏اى پشیمان مشو»
۳ـ۳ـ۲ـ۲ـ نمونه‏هایى از عفو و گذشت
آن حضرت از کسانى که نسبت به او و خانواده او ظلم نموده بودند، گذشت کرد، خصوصا وقتی که در موضع ضعف قرار می گرفتند، امام ۷رعایت جایگاه آن ها را می نمود و داوری نهایی را به خدا می سپرد.
۱ـ عفو قضیه فدک
در قضیه فدک بعد از به خلافت رسیدند، فرمودند:
«کَانَتْ فِی أَیْدِینَا فَدَکٌ مِنْ کُلِّ مَا أَظَلَّتْهُ السَّمَاءُ فَشَحَّتْ عَلَیْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ آخَرِینَ وَ نِعْمَ الْحَکَمُ اللَّهُ ^[۲۵۰]
از آنچه آسمان بر آن سایه انداخته، فقط فدک در دست ما بود، که گروهى از اینکه در دست ما باشد بر آن بخل ورزیدند، و ما هم به سخاوت از آن دست برداشتیم، و خداوند نیکوترین حاکم است. »
۲ـ عفو عایشه
امیرالمؤمنین ۷در خطبه ای خطاب به اهل بصره درباره عایشه فرمود:
«وَ أَمَّا فُلَانَهُ فَأَدْرَکَهَا رَأْیُ النِّسَاءِ وَ ضِغْنٌ غَلَا فِی صَدْرِهَا کَمِرْجَلِ الْقَیْنِ ^[۲۵۱]
فلان زن (عایشه) را رأى ضعیف زنان دامنگیر شد و کینه در سینه‏اش چون دیگ آهنگران که بجوش آید جوشید.»
عایشه در جنگ جمل مردم را فریب داد، هزاران خون بی گناهان ریخته شد، و فتنه‏ها پدید آمد، و شعارهای دروغین فراوان را مطرح کرد، و مردم را برضدّ حضرت امیرالمؤمنین ۷شوراند.
امّا زمانی که امام علی‏ ۷پیروز شد، او را عفو کرد و کریمانه از اشتباهات او چشم پوشید و فرمود:
« وَ لَهَا بَعْدُ حُرْمَتُهَا الْأُولَى وَ الْحِسَابُ عَلَى اللَّهِ تَعَالَى ^[۲۵۲]
با این حال حرمت اولیه او باقى است، و حسابش با خداوند است. »
سپس چهل زن از قبیله عبدالقیس را فرمان داد تا با بستن عمامه بر سر و دست گرفتن شمشیر او را به مدینه برگردانند . عایشه در طول راه از امیرالمومنین بدگوئی می کرد و گفت علی مرا در اختیار لشکریان قرار داده ،چون به مدینه رسم از علی شکایت خواهم کرد.
پس از آنکه عایشه را به منزلش در مدینه رساندند، نقاب‏ها و کلاه‏خودها را از روی و سر باز کردند، وقتی عایشه فهمید همه آن محافظان زن بودند، بسیار شرمنده شد و از بزرگواری علی‏ ۷در شگفت ماند، گرچه کینه‏های درونی او درمان نیافت.^[۲۵۳]
ابن ابی الحدید می گوید :
علی ۷بعد از پایان جمل به عایشه احترام کرد و مقام و موقعیت او را حفظ نمود ولی اگر عمر به جای علی ۷بود ، عایشه را می کشت و پاره پاره می کرد. ولی آن حضرت بزرگوار و با گذشت بود .^[۲۵۴]
از این الگوی رفتاری درس می‏گیریم که: با دشمن شکست خورده باید کریمانه رفتار کرد و متناسب با شئون و آداب دشمن با اوبرخورد کرد . دل‏ها را باید با محبّت آرام کرد نه با کینه توزی و هدف اساسی، هدایت دشمن است، نه خون ریزی.
۳ـ عفو ناکثین
دامنه عفو امیرالمؤمنین على ۷تا آنجا رسید که وقتی سپاه جمل شکست خورد، حضرت امیرالمؤمنین‏۷ عفو عمومی اعلام کرد . در صورتی که در تمام جنگ‏ها، سرداران فاتح، جان و مال و ناموس شکست خوردگان را بر خود حلال می‏دانستند و هر چه می‏خواستند با مردم شکست خورده انجام می‏دادند، امّا امام علی‏۷ مردم بصره را عفو کرد، و زشتی‏ها و خشونت‏های آنان را نادیده انگاشت.
کلبی می گوید: به ابوصالح گفتم: چرا علی علیه‏السلام وقتی بر اهل جمل پیروز شد، شمشیردر میان آنها نگذاشت؟ گفت: او از آنها گذشت و بر آنها منت نهاد همچنان که پیامبر هنگام فتح مکه، با اهل مکه انجام داد، او می‏خواست آنها را از دم تیغ بگذراند، ولی بر آنها منت نهاد، چون دوست می‏داشت خداوند آنها را هدایت کند.^[۲۵۵]
این تدبیر و عفو و گذشت حضرت، مورد اعتراض بسیاری از سربازان حضرت قرار گرفت، آنها به حضرت می‏گفتند: سربازان اسیر دشمن را نیز میان ما به عنوان برده تقسیم کن، حضرت فرمود: خیر، آن ها گفتند: چرا کشتن آنها در جنگ حلال بود اما اسیران آنها بر ما حلال نیست؟ حضرت فرمود: چگونه برای شما حلال باشد خانواده ضعیف آن ها در دارالهجره و مملکت اسلام، هر چه آنها به لشکرگاه آورده‏اند بر شما حلال است ولی آنچه در خانه‏هایشان است و درها را بر آن بسته‏اند، برای اهل آن است و شما را در آن حقی نیست، اما سپاهیان به این پاسخ قانع نشدند و همچنان پافشاری می‏کردند وقتی بر حضرت زیاد اصرار کردند حضرت فرمود: قرعه بیندازید تا ببینم عایشه نصیب چه کسی می‏شود تا به او بدهم؟ مردم با شنیدن این سخن استغفار کردند و منصرف شدند. ^[۲۵۶]
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

سپس امام ‏۷ عبداللَّه بن عبّاس را فرماندار بصره قرار داد . وقتی به آن حضرت گزارش دادند که ابن عبّاس با مردم شکست خورده بصره به خوبی رفتار نمی‏کند.
در نامه ای این گونه به ابن عبّاس نوشت:
«وَ قَدْ بَلَغَنِی تَنَمُّرُکَ لِبَنِی تَمِیمٍ وَ غِلْظَتُک عَلَیْهِم ………….أَبَا الْعَبَّاسِ رَحِمَکَ اللَّهُ فِیمَا جَرَى عَلَى لِسَانِکَ وَ یَدِکَ مِنْ خَیْرٍ وَ شَرٍّ فَإِنَّا شَرِیکَانِ فِی ذَلِکَ وَ کُنْ عِنْدَ صَالِحِ ظَنِّی بِکَ وَ لَا یَفِیلَنَّ رَأْیِی فِیکَ وَ السَّلَامُ^[۲۵۷]
به من خبر رسیده که با بنى تمیم درشتى کرده‏اى و از در خشونت در آمده‏اى …………..ابو العباس خدایت رحمت کند، در آنچه بر زبان و دستت از خیر و شرّ جارى شود مدارا کن، که هر دو در این زمینه شریکیم، و در حسن ظنّم به وجود خودت پایدار باش و کارى مکن که نظرم از تو برگردد. و السلام »
۴ـ عفو در جنگ صفین
در جنگ صفین معاویه آب را بر روی لشکر امیرالمؤمنین بست در حالیکه وقتی فرات به دست لشکر آن حضرت افتاد ، آن ها را از آب منع نکرد^[۲۵۸]
منش آن حضرت این بود که پس از پیروزی نیازی به کینه‏توزی نیست و عفو وگذشت را شکرانه قدرت می دانست :
«إِذَا قَدَرْتَ عَلَى عَدُوِّکَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُکْراً لِلْقُدْرَهِ عَلَیْهِ ^[۲۵۹]
وقتى بر دشمن غلبه کردى، گذشت از او را شکرانه پیروزى بر وى قرار ده»
در یک بیان کلّی، می توان گفت: امیرالمؤمنین ۷در مسائل مربوط به حقوق شخصی خود، در جائی که عفو و گذشت به معنای ظلم پذیری و موجب تقویت فساد و خلاف تلقی نمی گردید، بسیار متساهل بود و هرگز به خاطر منافع شخصی با کسی دشمنی نکرد، اما در جایی که حقوق مردم و یا حدود الهی و اصول اسلامی مورد تعرّض قرار می گرفت، بسیار سختگیربود. او مظهر رحمت وغضب خدابود، در مواردی، مهربان و اهل گذشت و در مواردی، بسیار خشن و نابردبار، از سویی، اشک یتیمی دل او را می لرزاند و از سوی دیگر، وقتی درمقابل دشمنان خدا و اسلام قرار می گرفت، تا جان آن ها را نمی گرفت آرام نمی نشست.
۳ـ۳ـ۳ـ موعظه و نصیحت
وعظ : و هو تذکیرک إیاه الخیر و نحوه مما یرق له قلبه.
«موعظه» از وعظ به معنای یادآوری قلب است نسبت به خوبیها در آنچه موجب رقت قلب می‏شود.^[۲۶۰] همچنین گفته‏اند یادآوری انسان است در آنچه قلب او را نسبت به ثواب و عقاب رقت می‏بخشد^[۲۶۱] و بالطبع انسان را متأثر می‏سازد و از بدی بازمی‏دارد و به خوبی متمایل می کند.
بنابراین موعظه به قلب رقت می‏ دهد و عواطف را تحریک می‏کند و انسان را به سوی نیکی ها سوق می دهد. سختی و مقاومت دل را در برابر حق و عمل به آن زایل می‏کند و نرمی و تسلیم در برابر حق و عمل به حق را فراهم می‏نماید.امیرالمؤمنین ۷می فرماید:
«ألوعظ النّافع‏ ما ردع‏ ^[۲۶۲]
موعظه‏ی سودمند آن است که بازدارد.»
موعظه یکی از روش های تعلیم و تربیت است، هیچ کس نمی تواند خود را از موعظه و پند بی نیاز بداند و بگوید: مطالبی را که شما می گویید من می دانم و احتیاج ندارم. زیرا موعظه برای دانستن نیست بلکه برای تذکر و یادآوری است . حتی امام علی۷به بعضی از افراد خود می فرمود برخیز و موعظه کن؛ وقتی عرض می کردند چگونه ما چنین جسارتی را در محضر شما مرتکب بشویم؟ فرمود:
در شنیدن اثری هست که در دانستن نیست؛ بنابراین موعظه برای دانستن نیست برای ارشاد است ؛ انسان به گونه ای آفریده شده است که ارشاد را بهتر از امر و نهی می پذیرد .
هم چنین ایشان موارد زیر را از فواید موعظه برمی شمارد:
«ألمواعظ حیات‏ القلوب‏ ^[۲۶۳]
موعظه، مایه حیات دل ها است.»
«بِالْمَوَاعِظِ تَنْجَلَّیَ‏ الْغَفْلَه^[۲۶۴]
به سبب موعظه، غفلت زدوده می شود.»
« ثمره الوعظ الإنتباه^[۲۶۵]
نتیجه موعظه بیداری است.»
«ألمواعظ صقال‏ النّفوس‏ و جلاء القلوب‏ ^[۲۶۶]
موعظه، صیقل نفس ها و روشنی بخش دل ها است.»
آن حضرت نقش موثر موعظه را در این جمله خاطر نشان فرموده‏اند. موعظه، پند و اندوز دل را صفا می دهد و حیات بخش قلب است. به همین دلیل زمینه پذیرش کمالات را فراهم می سازد سر و کار موعظه و مرکز تاثیر و فعل و انفعال آن، قلوب انسانها است مردمی که اهل پند پذیری و موعظه نیستند، حیات دل ندارند و قلب آنان زنده نیست و نور و فروغی ندارد. به همین دلیل است که حضرت علی ۷در نامه تربیتی به فرزندش امام حسن ۷می فرماید:
«أحی قلبک بالموعظه^[۲۶۷]
دلت را به موعظه زنده دار.»
عمده ترین شیوه تبلیغی امیرالمؤمنین ۷در تربیت مردم ، شیوه موعظه‏ای است ، می فرماید: