۲-۲-۸-۸- نظریه اولویت­های ارزشی شوارتز

در انتها نظریه ارزش­های شوارتز که پژوهش حاضر بر مبنای آن صورت گرفته است به طور مشروح بیان می­گردد.

شوارتز از برجسته ترین پژوهشگران قلمرو پژوهش بین­فرهنگی در سه دهه اخیر بوده است (نافو^[۷۶]، روکاس^[۷۷] و ساگیو^[۷۸]، ۲۰۱۱). وی در طی سه دهه، اعتبار و کاربست نظریه ارزش ها را در دو نظریه مجزا و در عین حال از جهت ساختاری مرتبط با یکدیگر گسترش بخشیده است. نخستین نظریه در باب ارزش­های بنیادی انسانی^[۷۹] است؛ یعنی ارزش­های بنیادی فردی که جنبه­ای از شخصیت­اند (مانند ایمنی، پیشرفت و خیرخواهی). نظریه دوم با جهت­یابی­های ارزشی هنجاری^[۸۰] مرتبط است، آنچه که مبنای تفاوت­های فرهنگ­هاست (مانند سلسله مراتبی، برابرنگری و توازن) (به نقل از دلخموش و احمدی مبارکه، ۱۳۹۰).

نظر به اینکه روی­آورد نظری و روش شناختی این پژوهش مبتنی بر ارزش­های انسانی بنیادی شوارتز است، در ادامه رئوس این نظریه به اجمال بیان می­ شود. شوارتز ارزش­های انسانی را به منزله تجسم­های شناختی از هدف­های خواستنی و انتزاعی، فراموقعیتی^[۸۱] – که اهمیت آن­ها به منزله اصول راهنما در زندگی افراد و گروه­ ها متفاوتند و افراد آن­ها را به گونه سلسله مراتبی رتبه بندی ‌می‌کنند- تعریف می­ کند(شوارتز و ساگی، ۲۰۰۰). شوارتز ارزش­ها را بازنمای شناختی انگیزه­ ها و اهداف مهم افراد می­داند که در زبان قابل قبول اجتماعی به طور مفید برای هماهنگ ساختن اعمال به کار برده می­شوند(صالحی، ۱۳۸۸).

شوارتز (۱۹۹۲) پس از اعمال برخی از تغییرات در مفهوم پردازی ارزش­ها از دیدگاه راکیچ (۱۹۷۳) و ابداع روش شناسی خویش در اندازه ­گیری ارزش­ها نظریه ارزش­های انسانی بنیادی را تدوین کرد. مؤلفه‌ محتوایی این نظریه، مجموعه جامعی از ده سازه ارزشی انگیزشی متمایز است. فرض بر این است که اعضای اغلب جوامع و فرهنگ­ها آن­ها را بازشناسی ‌می‌کنند. این سازه ­ها یا ریخت­های ارزشی^[۸۲] از تحلیل مقتضیات جهان شمولی که همه افراد و گروه­ ها باید با آن­ها رویارویی کنند، استخراج ‌شده‌اند. مؤلفه‌ ساختاری نظریه ارزش، روابط پویشی متقابل تعارضی و توافقی میان سازه ­ها یا ریخت­های ارزش­هاست که ساختار دورانی^[۸۳] منسجم نظام­های ارزشی را تشکیل می­دهد. به علاوه، تعارض­ها و تجانس­های بین ارزش­ها در این ساختار توحیدیافته، چهار ریخت ارزشی مرتبه بالا را که در امتداد دو بعد بر هم آرایش می­یابند، به وجود می ­آورند (دلخموش و احمدی مبارکه،۱۳۹۰). بر این اساس ده نوع انگیزشی مطابق با نیازمندی­های عمومی از شرایط انسانی که در تحقیقات فرهنگی متفاوتی تأیید شده بودند را استخراج نموده و هر نوع را با بهره گرفتن از اهداف مرکزی تعریف کرد که عبارتند از : خیرخواهی^[۸۴] (تلاش برای حفظ آسایش و رفاه دیگران)، سنت گرایی^[۸۵] (پایبندی به آداب و رسوم فرهنگی و مذهبی)، همنوایی^[۸۶] (مهار اعمال و تکانش های مطلوب اجتماعی)، امنیت^[۸۷] (سلامت و تثبیت وضعیت خود و اجتماع)، قدرت (اعمال کنترل بر روی افراد و منابع)، پیشرفت^[۸۸] (کسب صلاحیت مطابق با استانداردهای اجتماع)، تحریک­طلبی^[۸۹] (تهییج، نوگرایی، مبارزه طلبی)، جهان­شمول­نگری^[۹۰] (محافظت و حمایت از بشر و طبیعت)، لذت­گرایی^[۹۱] (میل و لذت جهانی) و خودرهنموددهی^[۹۲] (افکار و اعمال مستقل).

در جدول ۱، ده ریخت ارزشی بر حسب هدف انگیزشی اصلی آن­ها در ستون اول تعریف ‌شده‌اند. نمونه ­هایی از ارزش­های مشخصی که عمدتاًً معرف هر ریخت هستند، در ستون دوم ارائه شده اند.

جدول۲-۱ : ریخت های انگیزشی ارزش ها (شوارتز، ۱۹۹۴؛ شوارتز و ساگی، ۲۰۰۰)

ریخت

تعریف

ارزش‌های نمونه

منابع

قدرت

مقام و منزلت اجتماعی، مهار افراد و امکانات و تسلط بر آن ها

قدرت اجتماعی، اقتدار، ثروت

تعامل، گروه

پیشرفت

موفقیت شخصی از خلال اثبات شایستگی در مطابقت با معیارهای اجتماعی

موفق، توانا، بلند مرتبه جو

تعامل، گروه

لذت­گرایی

لذت و ارضای جسمانی خود

لذت، زندگی لذت بخش

ارگانیزم

تحریک طلبی

تهییج، تازگی و چالش در زندگی

متهور، زندگی متنوع و مهیج

ارگانیزم

خودرهنموددهی

فکر و عمل مستقل، انتخابگر، خلاق، کاوشگر

خلاقیت، آزادی، استقلال

ارگانیزم، تعامل

جهان شمول­نگری

تفاهم، قدر شناسی، اغماض و حفاظت از رفاه همه انسان ها و حفاظت از طبیعت.

دارای وسعت نظر، خرد، عدالت اجتماعی

گروه، ارگانیزم

خیرخواهی

حفظ و گسترش رفاه افرادی که با فرد تماس شخصی مداوم دارند.

یاریگر، صادق، بخشنده

ارگانیزم، تعامل، گروه.

سنت­گرایی

احترام، تعهد و پذیرش آداب و رسوم و عقایدی که فرهنگ سنتی یا مذهب بر فرد تکلیف می­ کند.

متواضع، پذیرش سهم خود از زندگی، مومن

گروه

همنوایی

خودداری از اعمال، تمایلات و برانگیختگی­هایی که احتمال دارد دیگران را آزار دهند و ناقض انتظارات و هنجارهای اجتماعی باشند.

فرمانبرداری، ادب، خودانضباطی

تعامل، گروه

امنیت

توازن و ثبات جامعه، ارتباط ها و خود.

امنیت خانوادگی، امنیت ملی، نظم اجتماعی

ارگانیزم، تعامل، گروه

نوآوری دیگر نظریه شوارتز (۱۹۹۲) در کنار استخراج مجموعه جامع ریخت­های ارزشی، مشخص کردن روابط پویشی بین ریخت­هاست که امکان می­دهد ارزش­ها را به گونه ­ای توحیدیافته با متغیرهای دیگر مرتبط ساخت. روابط پویشی تعارضی و توافقی بین ریخت­های ارزشی به شکل الگوی دورانی در شکل ۲-۱ آمده است.

شکل ۲-۱: الگوی نظری شوارتز. الگوی روابط بین ریخت­های انگیزشی ارزش­ها، ریخت­های ارزشی بالاتر و ابعاد ارزشی دوقطبی (نقل از شوارتز و ساگی، ۲۰۰۰).