روایت سوم: کعب گفت: قیامت بر پا نمی­ شود تا این که بیت­الحرام، بیت المقدس را زیارت کند و آن گاه هر دو با اهل خود به سوی بهشت می­روند.
این متن هر چند آشکارا بیانگر برتری بیت­المقدس نیست؛ ولی به گونه ­ای به آن اشاره دارد، چرا که زیارت شونده در اینجا نسبت به زیارت کننده دارای فضیلت و برتری است و بر آن حق دارد. روایت چهارم بر این فضیلت دلالت دارد.
روایت چهارم: کعب گفت: عرضه (اعمال) و حسابرسی از بیت­المقدس آغاز می­ شود.
بنابراین تلاش کعب­الاحبار تنها در راستای ترسیم قلمرو حکومت اموی در آینده است و می کوشد تا به آن مشروعیت و قداست بدهد. از سوی دیگر این روایات به رقابت سخت میان دو پایتخت مدعی در آینده یعنی کوفه و شام دامن می­زند.

کوفه از همان ابتدای تأسیس، دارای قداست اسلامی بود در حالی که شام به عنوان منطقه­ای نصرانی شناخته می­شد که بیشتر ساکنان آن غیر مسلمانان بودند. اختلاف میان دو جبهه­ی درگیر، یعنی جبهه امام علی به عنوان خلیفه و پیشوای مسلمانان و معاویه به عنوان یک کارگزار نافرمان و سرکش، دو پایتخت مدعی را بر آن می­داشت که در پرتو متون دینی، خود را مقدس و با احترام نشان دهند و این همان چیزی بود که شام آن را در روایات کعب پیدا کرده بود».^[۳۸۸]
این گزارش­ها نشان از حرکت عمیق و ریشه­دار این افراد برای دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده دارد. به همین سبب است که نظر احمدامین و ابوریه^[۳۸۹] در خصوص دست داشتن کعب در قتل عمر را پذیرفتیم؛ زیرا به نظر این خُلقِ پیشگویی برای انجام یک امر مهم یکی از ترفندهای کعب­الاحبار محسوب می­شده است.
۴-۲-۱۳-نمونه هایی از داستان سرائی­های کعب­الاحبار
همانطور که در گذشته اشاره شد اهل­کتاب با داشتن مجوز دیگر نیازی به معطل شدن نداشتند، بلکه در ساعاتی مقرر بعد از نماز یا هر فرصتی که می­یافتند شروع به قصه­سرایی می­کردند، تا جایی که در زمان خلیفه­ی دوم و سوم این قصه سرایی­ها به اوج خود می­رسد.^[۳۹۰] در زمان خلافت امیرالمومنین علی، ایشان سعی در جمع کردن بساط این قصه سرایان داشتند؛ چناچه که آمده است:
امیر المومنین علی پس از پذیرفتن خلافت، بدون درنگ، قصه­پردازانی را که به نقل داستان­های دروغ پرداختند، از مسجد اخراج کرد و بازار آنان را تعطیل نمود. ^[۳۹۱] علی در برابر کعب­الاحبار ایستاد و دروغ های وی را بر ملا ساخت. ^[۳۹۲]
آورده­اند که امام علی وارد مسجد شد، در این هنگام قصه­خوانی را دید که به پند اندرز مردم مشغول است. پرسید: چه خبر است؟ گفتند: مردی است که مردم را موعظه می­ کند. فرمود: مردم را موعظه نمی­کند، بلکه می­گوید: من فلانی پسر فلانی­ام، مرا بشناسید. آنگاه کسی را نزد او فرستاد و گفت: آیا ناسخ و منسوخ را باز می­شناسی؟ گفت: نه فرمود: از مسجد ما خارج شو و پند و اندرز را رها کن.^[۳۹۳]
علی هشدار داده بودند، کسی که داستان حضرت داوود را به شیوه داستان سرایان روایت کند ۱۶۰ تازیانه بر او می نوازم و این مقدار، حد ناروا بستن بر پیامبران است.^[۳۹۴]
امام علی به صراحت در مورد برخورد با احبار یهود عمل کردند، از آن حضرت نقل شده است: هر کس نزد او نوشته­ای (از اهل­کتاب) وجود دارد، آن را از بین ببرد؛ زیرا امت­های پیشین به واسطه­ پیروی از گفته­های عالمان خود و رها کردن کتاب خدا هلاک شدند.^[۳۹۵]
سوال اینجاست که آیا در دوران خلافت علی که از صحابه­ی رسول­اکرم محسوب می­ شود هنوز استقرار احکام صورت نگرفته بود؟ چگونه است که در زمان سه صحابه­ی حاکمِ قبلی، موافقان مراجعه به اهل­کتاب، استقرار احکام را تشخیص داده و مراجعه به اهل­کتاب را بدون مشکل فرض کردند، اما در زمان حضرت علی که بعد از آن سه تن خلیفه می­ شود هم چنان بیم اختلاط باید مفروض باقی بماند.
آنچه اهل سنت داعیه­دار آن هستند اجماع صحابه است، مغایرت رفتار خلیفه­ی چهارم با دو خلیفه­ی قبل چه پیغام جدی­ای را برای علمای اهل سنت به همراه دارد؟
آیا غیر از این است که استقرار احکام بهانه­ای بیش نیست برای توجیه عملکرد خلفای راشدین؟
نکته­ی قابل توجه آنجاست که خلیفه­ی دوم از ترس آنکه مبادا حدیث پیامبر با قرآن اشتباه گرفته شود شعار «حسبنا کتاب الله»^[۳۹۶] را سر می­دهد، و فرمان محو حدیث نبوی را از منبر خود صادر می­ کند، چگونه است که در قبال انتشار قصص اهل­کتاب آن هم در این سطح وسیع و بدون ضابطه، خبری از ترس مقدس او نیست؟
در جایی دیگر گزارشی از عبدالله­بن­مسعود وجود دارد که به نزد کعب­الاحبار می­رود در حالی که عمربن­خطاب در مجلس اوست، کعب­الاحبار با زیرکی که از او سراغ داریم سوالی را از عمر می­پرسد و پیرو سوالش داستانی را مطرح می­ کند.
عبدالله­بن­مسعود می­گوید: من نزد کعب­الاحبار بودم در حالیکه او نزد عمر بود، کعب گفت: ای امیرالمومنین! آیا به تو خبر دهم از عجیب­ترین چیزی که تا کنون در کتاب­های انبیاء خوانده­ام؟ آن این است که یک روز هامه آمد سراغ حضرت سلیمان و گفت سلام بر تو ای نبی خدا سلیمان فرمود: سلام برتو این هامه به من بگو که چرا تو از زراعت­ها نمی­خوری؟ گفت: ای نبی خدا برای آنکه آدم عصیان کرد به خاطر این زراعت­ها. حضرت سلیمان گفت: چگونه است که آب نمی­خوری؟ گفت: زیرا قوم نوح در این آب غرق شدن و به این علت من از این آب نمی نوشم. حضرت سلیمانگفت: چگونه است که تو این آبادانی ها را ترک کردی و در خرابه­ها زندگی می­کنی؟ گفت: زیرا خرابه­ها میراث خداوند هستند و من ساکن میراث خداوند شدم، خداوند در کتابش می­فرماید: کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَهٍ بَطِرَتْ مَعیشَتَها فَتِلْکَ مَساکِنُهُمْ لَمْ تُسْکَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلاَّ قَلیلاً وَ کُنَّا نَحْنُ الْوارِثینَ^[۳۹۷] سلیمانمی­پرسد: چه خواهی گفت اگر بر بالای خرابه­ای بنشینی؟ هامه گفت: خواهم گفت کجا هستند کسانی که از دنیا بهره می­بردند؟^[۳۹۸]
کعب­الاحبار بدون مقدمه داستانی از کتاب­های انبیاء را تعریف می­ کند، و با شگفتی می بینیم که در کتاب­های انبیاء قبل، آیه­ای از قرآن وجود دارد. وجودِ آیه­ای از قرآن در کتاب­های انبیاء قبل پیامی غیر از اثبات حرف کعب مبنی بر بودن همه اخبار در کتب اهل­کتاب را می ­تواند داشته باشد؟ (هر چند که ساختگی بودن این جریان قطعی به نظر می­رسد. اما سکوت محققان اهل سنت درباره این مراجعات، بسیار سوال برانگیز است، چون به واقع بسیاری از آنان ساختگی بودن این جریانات را قبول ندارند.)
در جایی دیگر معاویه از کعب درخواست می­ کند که برای او حدیث بخواند و کعب به انتخاب خود داستان حضرت مریم را بیان کرده و در ادامه­ داستان برای معاویه از محل “صخره” می­پرسد و کعب­الاحبار جواب معاویه را می­دهد.
معاویه به کعب گفت: برای ما حدیث بگو کعب گفت: مایلی برای تو حدیث کنم از خداوند که چگونه خلق کرد “صخره” را بر روی درخت خرما و زیر آن درخت خرما مریم دختر عمران و آسیه همسر فرعون بودند، آن­ها گردنبدهای مروارید با رشته­ های مروارید اهل بهشت را مرتب می­ کنند.
دنبال همین روایت آمده است که معاویه از کعب­الاحبار در مورده صخره سوال کرد و کعب گفت: صخره بر روی درخت خرماست و درخت خرما بر روی نهری از انهار بهشت است و زیر آن درخت مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم هستند که رشته­ های مروارید اهل بهشت را تنظیم می­ کنند تا روز قیامت. ^[۳۹۹]
عمر در بیت­المقدس درباره محل صخره از کعب­الاحبار پرسید و او به تفصیل در این باره برای وی سخن گفت. ^[۴۰۰]
اما اینکه این صخره چه اهمیت دارد که این تازه مسلمانان با نقل روایات و داستان­ها قصد بزرگ­نمایی آن را دارند؟ در پژوهش معاصران شیعه چنین می خوانیم:
«حدیث نبوی توانست در درگیری تلخ میان جبهه­ی حاکم اموی و جبهه مخالف علوی موجودیت خود را حفظ کند. در درگیری میان بنی امیه و آل زبیر در زمان حکومت عبدالملک بن مروان نیز حدیث نبوی مورد هجوم قرار گرفت. عبدالملک با مخالفت­های سیاسی سختی روبرو بود که در پرتو آن عبدالله­بن­زبیر توانست جبهه­ی مخالف مسلحانه­ای تشکیل دهد و سرزمین مکّه را پایگاه نظامی خود قرار دهد و از حجاج بیعت بگیرد. عبدالملک­بن­مروان به خاطر ستم­های ابن­زبیر و بیعت گرفتن اجباری او از حجاج، اهل شام را از رفتن به حج منع کرد و بیت المقدس را جایگزین بیت الله الحرام، و مسجد صخره را جایگزین کعبه ساخت و در همین راستا روایتی را به پیامبر نسبت داد:
« لا تشدّ الرحال الاّ الی ثلاثه مساجد: المسجد الحرام و مسجدی و مسجد بیت المقدس؛ یعقوبی در این­باره گفته است: عبد­الملک اهل شام را از رفتن به حج باز داشت زیرا ابن زبیر از حجاج برای خود بیعت می­گرفت؛ اما فریاد اعتراض مردم بلند شد و گفتند: چگونه ما را از حجی که خداوند بر ما واجب گردانیده است، منع می­کنی؟ عبدالملک گفت: از ابن­شهاب­زهری که برایتان حدیث می­خواند، بپرسیدکه رسول­خدا فرمود: تنها به سوی سه مسجد بار سفر بسته می­ شود. مسجدالحرام و مسجد من (مسجد­النبی) و مسجد بیت المقدس»
اکنون مسجد بیت­المقدس برای شما به جای مسجدالحرام است و مسجد صخره- که نقل شده است رسول­خدا وقتی به معراج رفت، بر آنجا قدم گذاشت – به جای کعبه است. او سپس بر روی مسجد صخره گنبدی ساخت و روی آن پرده­های دیبا (ابریشم زربافت) آویزان کرد و خادمان و پرده دارانی برای آن گماشت و مردم را وادار کرد که بر گرد آن طواف کنند، همان گونه که بر گرد کعبه طواف می­کردند. در طول دوران بنی­امیه چنین عمل می شد.
در این مرحله، دیگر روایات سیاسی، تنها در موارد نزاع و درگیری به کار گرفته نشد، بلکه تلاش گردید دامنه آن به واجبات اسلامی کشیده شود تا بتواند در پرتو آن به نظام حاکم مشروعیت ببخشد و دست او را باز بگذارد تا واجبات اسلامی را به نفع خود تغییر دهد و درگیری سیاسی را به درگیری شدید اعتقادی تبدیل کند». ^[۴۰۱]
زمانی که هر کدام از روایاتِ عجیب اهل­کتاب را می­گشاییم، به خود خواهی­ها و سیاست محوری­های بیشتری از این افراد دست پیدا می­کنیم که در ظاهرِ دینی جلوه و مردم ساده اندیش را دور خود جمع کرده است.
قصه سرایی­های این قوم پایانی نداشت و برای غالب مفاهیم دینی که از قضا غالب آن­ها از اصول اعتقادی محسوب می­شد قصه­ای سروده و برای مردم نقل می­کردند.
خلاصه
در این فصل سعی بر جمع­آوری شواهد مراجعات صحابه به اهل­کتاب شده است و در ادامه بررسی و دسته بندی این شواهد بر اساس محتوای آن­ها صورت گرفته است. یافته­های ما از موطأ مالک، مسند احمد، صحاح سته در سه دسته قرار گرفت، سوالاتی حاوی حکم از اهل­کتاب، سوالات تفسیری از اهل­کتاب و سوالات صحابه از اهل­کتاب، که عنوان دسته ها خود در بردارنده اهمیت مواردی هست که ذیل آن قرار گرفته است.
اما تعداد دیگری از کتاب­های متقدمِ اهل سنت مورد بررسی قرار گرفت که از آن کتاب­ها شواهدی استخراج و در ۱۳دسته گنجانده شد که عبارتند از: سوالت تفسیری از اهل کتاب، سوالات حاوی افعال و اعمال، سوالات حاوی مسائل فکری و اعتقادی، رفع اختلاف قرائت قرآن، توسط رأی اهل­کتاب، شواهد در توصیف پیامبر و امت ایشان، انذار و نصیحت­های درخواستی عمر از کعب، نقل­های مستقل و بدون مقدمه­ی کعب، غیب­گوی­های کعب نسبت به عمر و تأیید او، اعلم مردم از دیدگاه کعب، آموزه­های کعب­الاحبار برای صحابه، بزرگداشت شهرهای خاص توسط کعب، نمونه­هایی از داستان سرائی­های کعب، کتاب­های که مورد بررسی قرار گرفت و در آنها شاهدی یافتیم عبارتند از: المصنف عبدالرزاق؛ جامع البیان العلم؛ تاریخ طبری؛ معجم البلدان؛ مستدرک نیشابوری حاکم؛ حلیه­الاولیاء؛ مختصر تاریخ­دمشق؛ اسدالغابه؛ التسهیل الی علوم التنزیل؛ تذکره الحفاظ؛ البدایه و النهایه ابن­کثیر؛ تاریخ مکه؛ تاریخ مدینه؛ الدرالمنثور.
آن دسته از کتبی که مورد بررسی قرار گرفت اما شواهد لازم در آن­ها یافت نشد؛ عبارتند از: مجمع الزواید؛ المنتظم؛ معرفته الصحابه لأبی نعیم؛ بهجه المجالس.
با بررسی شواهد استخراج شده به راحتی می­توان میزان اهمیتِ سوال­های پرسیده شده را بررسی کرده و فرضیه ­های موافقان مراجعه به اهل­کتاب را واکاوی نمود؛ که متأسفانه نتیجه­ حاصله­ی چیزی جز توجیه­گری برای نیکو جلوه دادنِ عملکرد خلفا، نیست.
ما در شواهد جمع­آوری شده شاهد القائات آموزه­های اهل­کتاب هستیم و حتی مواردی که متأسفانه صحابه خود به دنبال این افراد فرستاده تا تفسیر آیه و یا اختلافِ قرائتی از آیات قرآن را برای آن­ها اصلاح کند و این همه جای سوال است که چگونه می­ شود با وجود اصحاب خوش نام و عالمی چون علی و ابن­عباس، باز برای رفع سوال به تازه مسلمانان مراجعه کرد.
در این موارد و شواهد خبری از گزارش­هایی که از تطبیق اقوالِ اهل­کتاب با آیه ها و یا حدیث پیامبر را نشان دهد، نیست و متأسفانه شاهدیابی هم دیده نمی­ شود. صحنه­های مکرری که مفتی در حال صدور فتوی دیده می­ شود و سوال کننده نیز جوابش را می­گیرد.
توجیهات صاحب­نظران اهل­سنت درباره نوع و علت مراجعات به علماء اهل­کتاب هرگز قابل قبول و اثبات شدنی نیستند. مراجعه به اهل­کتاب طبق نص صریح سنت پیامبر ممنوع بوده و آن­ها که مراجعه کردند امر خلافی را مرتکب شده ­اند و توجیهات متأخران برای دفاع از آن­ها بدون سند و مدرک است و دلایل مطرح شده هرگز قدرت تبرئه این افراد را ندارد.
خلیفه دوم با سابقه جدیتی که در اجرای قانون منع نگارش حدیث نبوی از خود نشان داده است توقع ما را در برخورد با این انحراف دینی بالا می برد اما گویا او نه تنها در مقابل گسترش حدیث اهل­کتاب نرمش به خرج می­دهد، بلکه با آن­ها همراه شده و از قصه­سرایی هایشان استقبال می­ کند و شرایط اجتماعی و سیاسی را از همه لحاظ برایشان مساعد کرده تا با آسودگی خاطر به فعالیت خود ادامه دهند، زیرا حضور پر رنگ این افراد را از عصر خلیفه­ی دوم به بعد شاهد هستیم.
نتیجه ­گیری نهایی
ماحصل این پژوهش پاسخ به سوالاتی درباره علت و نوع مراجعات به اهل­کتاب بود.
اول آنکه تفکرِ نیاز به مراجعه به اهل­کتاب از چه زمانی آغاز شد و پایه­گذاران این تفکر چه کسانی بودند و با چه انگیزه­ای اقدام به این کار کردند.
دوم، نوع استفاده از این مراجعات چگونه بوده است آیا این اقوال تأثیر مهمی بر اعتقادات افراد داشته است.
سوم، این نیاز به مراجعه توسط تمام صحابه مورد تأیید بوده است یا فقط عده­ای خاص این نیاز را درک کرده و برای رفع آن، اقدام به مراجعه به اهل­کتاب را کرده ­اند.
چهارم، افراد مورد مراجعه چه برخوردی با سوالات داشته و چگونه پاسخ می­داند آیا آن­ها نیز همچون مسلمانان نیتی جز غنای مطالب قرآن را در سر نمی­پروراندند؟
برای رسیدن به پاسخی مستدل به سوالات بالا مسیری طی شد که در این مسیر موارد مرتبط با موضوع مورد واکاوی قرار گرفت که خلاصه گزارش آن ارائه می­ شود.
صحابه بر اساس عملکردشان در مقابل انجام اوامر پیامبر p و تعاملشان با حکومت زمان خود متفاوت هستند که سعی شد بر اساس این تفاوتها آن­ها را مورد بررسی قرار دهیم تا عملکرد آن­ها که مطیع فرمان رسول­اکرم بودند معیاری باشد برای سنجش افرادی که در برخورد با فرامین پیامبر سهل انگار بودند.
دسته اول متشکل از افرادی است که مطیع دستور پیامبر بوده و از امر او کمترین تخطی نداشتند و برخی از این افراد عبارتند از ابوذر، ابن مسعود و حذیفه­بن­یمان که البته همین مطیع بودن و تسلیم بودن آن­ها در مقابل پیامبر بعد از رحلت پیامبر اسباب شهادت آن­ها را رقم زد.
دسته دوم افرادی هستند که در عین همکاری با حکومت مواضع صریح و روشنی در قبال انجام فرامین پیامبر داشته اند.
ابن­عباس از جمله این افراد بود که به سبب همین رفتار دو سویه­اش مورد اختلاف بسیاری از صاحب نظران قرار گرفته است که سعی به بررسی این اختلاف نظرها و گرفتن نتیجه ای بر اساس مستندات شد در طول کار متوجه­ی واهی بودن دلایل افرادی شدیم که ابن­عباس را متهم به مراجعه به اهل­کتاب کرده­انددر حالی که مخالفان مراجعه ابن­عباس به اهل­کتاب با ادله بسیار به دفاع از او پرداخته و او را از اتهام به این خطای روشن مبرا کردند.