۱-۱ تحولات کالبدی شهر بندرعباس
طی قرون اخیر رشد شهر بندرعباس به صورت آونگی بوده است به طوری که در ابتدا محله معروف به شهر قدیم شکل گرفته بعد از آن رشد شهر به سمت غرب این محله (امارت کلاه فرنگی که همان گمرک قدیمی بندرعباس می‌باشد) متمایل می‌گردد و بعد دوباره به سمت شرق و این روند بدین صورت ادامه پیدا می‌کند تا بندرعباس فعلی بدین گونه شکل می‌گیرد. پهنه‌ای که شهر بندرعباس هم‌اکنون در آن واقع شده است مساحتی حدود ۵۳۰۰ هکتار را دربر می‌گیرد که به صورت خطی در امتداد ساحل گسترش پیدا کرده‌است. ساختار خطی شهر بندرعباس را می‌توان متأثر از عوامل زیر دانست:
-
- محدودیت رشد جنوبی شهر به دلیل همجواری با خلیج فارس
-
- محدودیت رشد شمالی شهر به دلیل وجود ارتفاعات و اراضی نامساعد جهت اسکان(دامنه های ارتفاعات گنو)
-
- الگوی استقرار شبکه ها و معابر عبور و مرور
- وجود مراکز متعدد دولتی در شهر (نظیر مراکز نظامی، اداری، سیاسی و اقتصادی) که عموماً حاشیه ساحل را اشغال کرده‌اند.
همان طور که در قبل نیزعنوان شد کالبد شهر بندرعباس در طول ۳۰ سال اخیر شاهد تغییرات بسیار گسترده‌ای بوده است. این تغییرات سبب شکل‌گیری دو ساخت قدیمی و جدید در شهر شده است. در مرکز شهر ساخت قدیمی و سنتی شهر متناسب با وضعیت اقلیمی شهر مشاهده می‌شود، در حالی که پس از دوران پهلوی و ورود مدرنیته به ایران و گسترش آن در زمان پهلوی دوم، ساخت و سازهای جدید با معماری غیربومی در شهر شکل گرفته است. این تغییرات، علاوه بر تغییر بافت بومی شهر بر ساختار فضایی آن نیز تأثیر غیرقابل انکاری گذاشته است.(مهدوی ، ۱۳۸۸)
از ویژگی‌های ساختار فضایی شهر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-
- عدم سازمان یافتگی فضایی پهنه‌های سکونت و فعالیت
-
- عدم وجود دسترسی‌های شمالی- جنوبی قوی
-
- دوری سکونت‌گاه‌های غیررسمی از مراکز فعالیت اصلی شهر
-
- محدودیت رشد افقی شهر به دلیل وجود فرودگاه بین‌المللی و اسکله باهنر و نیروی دریایی
-
- وجود اراضی رها شده و بافت گسسته شهری
-
- اشغال فضاهای حاشیه خلیج فارس توسط سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی مانندنیروهای دریایی وهوایی
-
- توسعه خطی شهر
- گرایش توسعه‌ای به سمت شمال
علاوه بر آن، تحولات اقتصادی سریع در شهر بندرعباس و گسترش بی‌رویه آن در دهه های اخیر موجب به وجود آمدن محلات حاشیه‌ای و اسکان غیررسمی در شهر شده است، به طوری که این مناطق مانند کمربندی، از جنوب غربی شهر به سمت شمال و سپس به سمت جنوب شرقی شهر گسترش یافته‌اند و هسته مرکزی شهر را دربر گرفته‌اند.
در طرح ساختاری راهبردی بندرعباس بر اساس پیشنهادهای طرح و نوع عملکرد غالب و اجزای کاربری زمین، انواع پهنه‌های مشخص شده در الگوی توسعه شهر بندرعباس به چهار پهنه عمده تفکیک شده است که عبارتند از:
پهنه مسکونی
پهنه تجاری- خدماتی
پهنه سبز و باز و گردشگری
پهنه تولیدی- کارگاهی.
شکل ۲- نقشه بندرعباس
۲-۱ تحولات جمعیتی شهر بندرعباس
شهر بندرعباس در سال ۱۳۸۵ حدود ۲۷ درصد جمعیت استان هرمزگان و ۵۷ درصد جمعیت مناطق شهری آن را دربر داشته است. این شهر طی سال‌های ۶۵-۱۳۳۵ با رشد شدید جمعیت (۶/۷ درصد) مواجه بوده و طی سال‌های ۸۵-۱۳۷۵ به رشدی معادل ۲/۳ درصد رسیده است. رشد جمعیت طی سال‌های ۸۹-۱۳۴۵ برابر ۹/۵ درصد است. بر این اساس این شهر یکی از بالاترین نرخ رشدها را در سطح ملی دارا است. همچنین جمعیت شهر بندرعباس حدود ۷ برابر دومین شهر پرجمعیت استان (میناب) می‌باشد. (حلاجی ، ۱۳۹۱)
جدول شماره ۱ : روند تحولات جمعیتی در شهر بندرعباس
سال
۱۳۴۵
۱۳۵۵
۱۳۶۵
۱۳۷۵
۱۳۸۵
۱۳۸۹
جمعیت
۳۴۶۲۷
۸۷۹۸۱
۲۰۱۶۴۲
۲۷۳۵۷۸
۳۷۹۳۰۱
۴۲۱۹۵۵
خانوار
۷۲۱۴
۱۸۷۲۴
۳۹۰۶۸
۵۲۸۴۹
۸۹۳۱۷
۱۰۰۴۶۵
بُعد خانوار
۸/۴
۷/۴
۲/۵
۲/۵
۲/۴
۲/۴
میزان رشد
۸/۹
۶/۸
۱/۳
۳/۳
۷/۲
میانگین رشد کل دوره
۹/۵
مأخذ: سرشماری‌های نفوس و مسکن سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۸۵ و محاسبات و برآورد مهندسین مشاور پردازش
۳-۱ بررسی روند تحولات الگوی مهاجرت در شهر بندرعباس
مسأله مهاجرت، محوری‌ترین مسأله تحولات اجتماعی و جمعیتی شهر بندرعباس محسوب می‌شود. این مسأله دگرگونی‌های زیربنایی در ساختار اجتماعی، اقتصادی، کالبدی،فرهنگی و زیست محیطی شهر را به دنبال داشته است. از این رو پرداختن به مسأله الگوی مهاجرت به سوی شهر بندرعباس نیازمند انجام مطالعات عمیقی است که از چارچوب طرح توانمندسازی سکونت‌گاه‌های غیررسمی خارج است، اگرچه رشد و گسترش سکونت‌گاه‌های غیررسمی شاید بتواند معلول فرایند پیش گفته باشد.
بررسی روند تحولات الگوی مهاجرت در شهر بندرعباس طی سال‌های ۸۵-۱۳۳۵ نشان می‌دهد که این شهر به دلیل مواجه شدن با بحران‌های متعدد و تکان‌های اقتصادی وارده با تحولات زیربنایی اجتماعی، جمعیتی، اقتصادی و کالبدی دست وپنجه نرم کرده‌است به طوری که مهاجرت‌های صورت گرفته به شهر بندرعباس از سایر استان‌های کشور بوده و پدیده‌ای فرامنطقه‌ای است.
بحران آب و تداوم خشکسالی در استان نیز از دیگر علل عمده مهاجرت‌های درون استانی طی سال‌های متعدد به‌شمار می‌رود. وجود ساحل و بنادر در شهر و ساحلی بودن بندرعباس، موقعیت سوق‌الجیشی، سرمایه‌گذاری‌های کلان اقتصادی و فرصت‌های شغلی ناشی از آن ها، از اصلی‌ترین عوامل مهاجرت‌پذیری از سایر استان‌ها به شهر بندرعباس بوده است.
بررسی روند تحولات جمعیتی حاکی از آن است که از سال ۱۳۳۵ روند مهاجرت‌پذیری شهر بندرعباس بالا بوده است. مطالعات آماری نشان دهنده این است که درصد مهاجرت به شهر بندرعباس در دهه های مختلف متفاوت بوده ولی در هرصورت از ۷/۷۵ درصد طی سال‌های ۴۵-۱۳۳۵ به ۷/۷۰ درصد در طی سال‌های ۵۵-۱۳۴۵ رسیده است. این تحولات در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که از سال ۱۳۷۵ نسبت به سال ۱۳۸۵ روند مهاجرت مجدداً رو به افزایش نهاده است. چنان که در سال ۱۳۸۵ نرخ مهاجرت ۶/۲۱ درصد نسبت به جمعیت کل شهر مشاهده می‌شود. (اللهیاری ، ۱۳۸۹)
جدول شماره ۲: روند مهاجرت در شهر بندرعباس
شهر بندرعباس
۱۳۳۵
۱۳۴۵
۱۳۵۵
۱۳۶۵
۱۳۷۵
۱۳۸۵
بندرعباس
۱۷۷۱۰
۳۴۶۲۷
۸۷۹۸۱
۲۰۱۶۴۲
۲۷۳۵۷۸
۳۷۹۳۰۱
نرخ رشد
–
۹/۶
۸/۹
۶/۸
۱/۳
۳/۳
