با توجه به تعاریف فوق می توان نظارت و راهنمایی آموزشی را یک فرایند تعاملی جهت اصلاح برنامه درسی، روش های تدریس، ارزشیابی مؤثر هماهنگی بین عوامل آموزشی مثل معلم، دانش آموز و برنامه درسی، و عوامل غیر آموزشی مانند تجهیزات و وسایل کمک آموزشی و مسائل کارکنان که منجر به بهبود فرایند یاددهی و یادگیری می شود تعریف کرد. به عبارت بهتر می توان گفت نظارت و راهنمایی آموزشی عبارت است از مجموعه اقداماتی حرفه ای و تخصصی است که مدیریت، معلمان و کارکنان مدرسه به گونه ای طرح ریزی شده در تعامل با همدیگر انجام می‌دهند تا موجب بهبود کیفیت و اثربخشی فرایند یادگیری و در نهایت بهسازی و ارتقای سطح عملکرد و اثربخشی مدرسه شود.
۲-۲-۱-۲- تاریخچه نظارت و راهنمایی آموزشی
نظارت و راهنمایی آموزشی تحولات بسیاری را به خود دیده است به نحوی که در هر برهه ای از زمان بر موضوعی ویژه از نظارت و راهنمایی آموزشی تأکید گردیده است به گونه ای که هدف نظارت و افراد درگیر و مسئول در این برنامه در هر برهه متفاوت می‌باشند. جدول شماره ی(۲-۱) سیر تکاملی این موضوع را نشان می‌دهد.
جدول شماره (۲-۱): تکامل نقش نظارت و راهنمایی آموزشی
دوره
نوع نظارت
هدف
افراد مسئول
۱۸۵۰-۱۶۲۰
بازرسی
اجرای قوانین، یافتن کمبودها
والدین، روحانیون، اعضای انجمن
۱۹۱۰-۱۸۵۰
بازرسی – پیشرفت آموزشی
اجرای قوانین کمک به پیشرفت معلم
مدیران کل، مدیران مدارس
۱۹۳۰-۱۹۱۰
علمی ، دیوان سالار
بهبود آموزش، اثربخشی
مدیران مدارس، ناظران، آموزشی عمومی و تخصصی ادارات
مرکزی۱۹۵۰-۱۹۳۰
روابط انسانی، مردم سالارانه
بهبود آموزش
مدیران مدارس، ناظران
آموزشی
عینی نگر(بالینی)
—
ادارات مرکزی
راهنمایان آموزشی
روابط انسانی
منابع انسانی و مردم سالارانه
ویژه مدارس
۱۹۸۰
علمی، عینی نگر، روابط انسانی، بهبودآموزش، رضایت
ناظران آموزشی اداره
مرکزی تاکنون مدرسه ای
مردم سالارانه،مشارکتی
معلمان ، درک وقایع
راهنمایان آموزشی
مربی ، مشاور ، همکاری گروهی ، کلاسی
همکاران مدرسه ، مربیان
هنرگرا ، منابع انسانی ، بوم شناختی و تفسیری
مشاوران
اقتباس از اولیوا و پاولز[۵۱] (۲۰۰۴ص ۵)
۲-۲-۱-۳- انواع و روش های نظارت و راهنمایی آموزشی
هدف نظارت و راهنمایی آموزشی اصلاح فرایند آموزش و یادگیری از طریق همکاری حرفه ای متقابل راهنمای آموزشی با معلم است این امر صرفاً به کمک به معلمان در حل مسائل و مشکلات مثلی یا فوری آنان محدود نمی شود، بلکه صرفاً نوعی همکاری حرفه ای است در مطالعه و تحقیق مستمر درباره اصلاح روش تدریس و آموزش آتی معلمان؛ بنابرین اصلح فرایند آموزش برنامه ای بلند مدت و مستلزم برنامه ریزی است. در این راستا خورشیدی(۱۳۸۲ص ۲۰۱-۲۰۳) انواع نظارت و راهنمایی آموزشی به شرح زیر بیان نموده است:
نظارت مبتنی بر مشورت ۲- نظارت مبتنی بر مشورت منجر به تقویت ۳- نظارت به مثابه حمایت از برنامه تحصیلی۴- نظارت و راهنمایی آموزشی به مثابه هشدار ۵- نظارت همتا ۶- نظارت به مثلبه نمایش تدریس۷- نظارت به مثابه تدریس مشترک ۸- نظارت کشانگ[۵۲] (واکنشی) ۹- نظارت پویا[۵۳] ۱۰- نظارت و راهنمایی مستقیم۱۱- نظارت و راهنمایی غزر مستقیم ۱۲- نظارت غیر رسمی ۱۳- نظارت سینرژیک ۱۴- نظارت به مثابه حا مسأله ۱۵- نظارت درونی – بیرونی ۱۶- نظارت به مثابه کمک به معلمان برای استفاده از وسایل کمک آموزشی۱۷- نظارت سیستمی ۱۸- نظارت بالینی (معلم محور)[۵۴] ۱۹- نظارت سنتی ۲۰- نظارت سیستمی۲۱- نظارت به مثابه ارزشیابی دانش آموزان .
گلیکمان و همکاران[۵۵](۲۰۰۷ ص ۱۱۸) انواع نظارت و راهنمایی آموزشی را در دو دسته شامل روش های کمک مستقیم به معلمان و روش های کمک غیرمستقیم به معلمان به شرح زیر یبان نموده اند:
الف) روش‌های کمک مستقیم به معلمان:
۱- نظارت و راهنمایی آموزشی بالینی (مشاهده مستقیم رفتار معلمان در کلاس درس)، ۲- نظارت و راهنمایی همکار (مربیگری یا هدایت همکار)، ۳- نمایش تدریس، ۴- کمک به معلمان برای استفاده از ابزار و وسایل کمک آموزشی، ۵- کمک به معلمان در حل مسئله (مشکل گشایی)، ۶- کمک به معلمان در ارزشیابی صحیح دانش‌آموزان، ۷- کارآموزی نظارت، ۸- نظارت تحولی و راهنمایی آموزشی، ۹- تدریس مشترک.
ب) روش‌های کمک غیر مستقیم به معلمان:
۱) نظارت دانش‌آموزان، ۲) نظارت اولیاء، ۳) آموزش های ضمن خدمت.
با توجه به مطالب ارائه شده می توان اذعان داشت که نظارت و راهنمایی آموزشی از طریق مجموعه ای از اقدامات حرفه ای و تخصصی به معلمان کمک خواهد کرد به گونه ای که منجر به بهبود و اثربخشی آموزشی آن ها می شود و در این راستا وظایفی را ایفا می‌کند.
۲-۲-۱-۴- وظایف نظارت و راهنمایی آموزشی
اگر چه وظایف نظارت و راهنمایی آموزشی در ابتدا بسیار ساده بود و هدف اصلی آن تفتیش و یا بازرسی محیط های آموزشی بود اما امروزه تحولاتی در آن به وجود آمده است. صاحب نظران وظایف متعددی را برای نظارت و راهنمایی آموزشی قائل شده اند که در ادامه به برخی از آن ها اشاره شده است: در این باره، خورشیدی(۱۳۸۲ ص۱۱۵)، برای نظارت و راهنمایی آموزشی وظایف زیر را مطرح نموده است: کمک به معلمان در برنامه ریزی جهت آموزش، کمک به معلمان در ارائه تدریس مؤثر، کمک به معلمان در ارزیابی آموزشی، کمک به معلمان در مدیریت کلاس، هاریس[۵۶] وظایف نظارت آموزشی را در یک فهرست مفصل شرح داده است :
- توسعه برنامه درسی۲- سازماندهی برای آموزشی ۳- پیش‌بینی نیروی انسانی آموزشی ۴- تأمین امکانات۵- تهیه مواد ۶- برنامه ریزی آموزش‌های ضمن خدمت ۷- راهنمایی و معارفه کارکنان آموزشی۸- خدمات ویژه مرتبط با دانش آموزان ۹- توسعه روابط عموم ۱۰- ارزشیابی آموزشی(اولیوا و پاولز، ۲۰۰۴).
جوزف و باندی (۲۰۰۴)، وظایف عمومی رهبری نظارتی را شامل موارد زیر بر شمرده اند :ایجاد و اجرای نظریه زمینه ای ۲- بهسازی سازمان و محیط کار ۳- تعیین موازین ۴- برای ایجاد فضای باز سازمانی۵-ایجاد روابط میان فرد مؤثر ۶- برنامه ریزی و شروع به اقدام ۷- فعال نگهداشتن مجاری ارتباطات .
۲-۲-۱-۵- مدل مفهومی نظارت و راهنمایی آموزشی
