مبحث اول : روش تحقیق
۱) بیان موضوع
وابستگی به مواد در اکثر جوامع یک مشکل سلامت عمومی محسوب می شود. این مشکل یک اختلال چند عاملی سلامت است که اغلب سیری عود کننده و فروکش کننده دارد در کشور ما بار اختلالات سوء مصرف مواد پس از سوانح و حوادث، بیماری های قلبی عروقی و افسردگی در رده چهارم طبقه بندی بیماریها قرار دارد. بار وابستگی به مواد ناشی از مرگ و میر، انتقال اچ ای وی و هپاتیت سی، هزینه های مراقبت، سلامت، هزینه های قضایی، انتظامی و هزینه های کمتر آشکار مثل از هم گسیختگی خانواده و از دست رفتن توانایی مولد بودن است. وابستگی به مواد و سوء مصرف مواد غیر قانونی با مشکلات تندرستی، فقر، خشونت ،رفتار مجرمانه و طرد اجتماعی همراه است. علاوه بر هزینه های مراقبت بهداشتی و سایر هزینه های ناشی از پیامد های سوء مصرف مواد وابستگی به مواد هزینه های اجتماعی متعددی دارد که شامل کاهش توانایی تولید و درآمد خانواده، خشونت، مشکلات امنیتی،حوادث ترافیکی و کار بوده و با فساد مالی ارتباط دارد. این هزینه ها منجر به هزینه های سرسام آور اقتصادی و هدر رفتن غیر قابل قبول منابع انسانی می شود. در طول سالیان اخیر مدل زیستی روانی اجتماعی وابستگی به مواد را مشکل چند وجهی دانسته است که نیاز به تخصص در رشته های مختلف دارد و رویکردی چند وجهی می تواند در علوم بهداشتی برای پژوهش پیشگیری و درمان به کار گرفته شود. تلاش برای درمان و پیشگیری سوء مصرف مواد از طریق اعمال مجازاتهای سخت گیرانه مصرف کنندگان مواد موفق نخواهد بود زیرا این رویکردها تغییرات عصب شناختی را که سوء مصرف مواد روی مسیرهای عصبی انگیزش مغز ایجاد می کنند در نظر نمی گیرند اعتیاد قابل پیشگیری و قابل درمان است.اما درمان آن ساده نیست. زیرا اعتیاد ابعاد گوناگون دارد و جنبه های مختلف زندگی فرد را مختل می کند. هدف از درمان اعتیاد این است که فرد بتواند مصرف مواد خود را قطع نموده به سبک زندگی عاری از مواد بازگشته و کارکرد خود را در خانواده محل کار و اجتماع بدست آورد. برنامه های موثر در درمان اعتیاد نوعا”از اجزای مختلفی تشکیل یافته که هر کدام به یکی از جنبه های بیماری اعتیاد و عوارض آن می پردازد. بهترین نتایج درمانی زمانی به دست می آید که رویکردی چندرشته ای و جامع شامل مداخلات متنوع دارویی و روانشناختی برای پاسخ به نیازهای گوناگون به کار رفته است.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
۲) اهداف تحقیق
الف) هدف اصلی :
تبیین نحوه فعالیت کمپ های ماده ۱۶ ق مبارزه با مواد مخدر در درمان معتادین.
ب) اهداف فرعی :
۱- تعیین نواقص و معایب موجود در برنامه های درمانی کمپ ماده ۱۶ ق مبارزه.
۲- ارائه پیشنهادها و راه های مناسب جهت بهبود روش های درمانی در کمپ ماده ۱۶ ق مبارزه به مواد مخدر
۳) ضرورت تحقیق
سوء مصرف و اعتیاد به مواد تغییر دهنده خلق و خو رفتار یکی از بارزترین آسیب های روانی – اجتماعی است که به راحتی می تواند بنیان زندگی فردی خانوادگی اجتماعی و فرهنگی یک کشور را سست کند و پویایی های انسانی آن را به مخاطره اندازد و امکانات مادی و معنوی آن را تباه سازد. سوء مصرف مواد و وابستگی و اعتیاد به آن اختلالی پیچیده است که با ملل و آثار زیستی اجتماعی و روانی و معنوی همراه است. در هم پیچیدگی عوامل زیستی روانی اجتماعی اقتصادی سیاسی و فرهنگی این گرفتاری و معضل را به یکی از پیچیده ترین مشکلات فردی خانوادگی و اجتماعی تبدیل کرده است. امروز اعتیاد یک مشکل سلامتی و بهداشت عمومی در سرتاسر جهان و در تمام کشور ها محسوب می شود. به ندرت کشوری را در روی زمین می توان پیدا کرد که با مشکل سوء مصرف مواد تغییر دهنده خلق و خو و رفتار درگیر نباشد.طبق آمارهای غیر رسمی دولتی بین ۵/۱ تا۵/۲ میلیون نفر از مردم ایران مبتلا به سوء مصرف مواد یا اعتیاد به ان هستند. سوء مصرف و اعتیاد به مواد تغییر دهنده خلق و خوآثار مخرب جسمانی (مثل بیماریهای گوارشی، قلبی،تنفسی، عصبی، ایدز، مجروح شدن و در برخی مواقع مرگ ) روانی ( مثل استرس، اضطراب، دلهره ،افسردگی ،بی قراری، پریشانی و فراموشی) خانوادگی مانند (اختلاف و کشمکش با اعضای خانواده، ارتباط نا سالم با اعضای خانواده، سوء استفاده و تجاوز جنسی، خیانت، دعوا و کتک کاری طلاق و جدایی ) شغلی (تاخیر و غیبت در محل کار، اخراج و بیکاری ) مالی ( مثل بدهکاری، ورشکستگی ،فقر و تنگدستی )اجتماعی ( مانند طرد، انزوا و گوشه گیری، از دست دادن دوستان،بی ارزشی، نداشتن احترام، تنهایی و بی کسی ) اخلاقی (دروغگویی و تهمت و زنا) دارد و باعث ارتکاب خلاف، جرم و جنایت ( مثل تجاوز و سوء استفاده جنسی ،تقلب، دزدی، رشوه خواری ،کلاهبرداری و قتل ) می شود. سوء مصرف و اعتیاد به مواد تغییر دهنده خلق و خو ورفتار نه تنها افراد را از فعالیت و تولید بهینه کارایی و اقدامات مثبت و سازنده باز می دارد، بلکه باعث از بین بردن نیرو انرژی وقت و منابع و امکانات جامعه در جهت برنامه ریزیها و اقدامات و فعالیتهای مثبت و ثمر بخش می شود. علاوه بر این هزینه های سنگین و سر سام آور بر فرد ،خانواده، موسسات درمانی و بهداشتی برای پیشگیری و درمان و سازمانها و دستگاه های انتظامی و قضایی (برای کشف ،دستگیری، بازیرسی، زندانی کردن و اعمال سایر مجازاتها در مورد تولید کنندگان، توزیع کنندگان و مصرف کنندگان )تحمیل می کند.آثار و نتایج منفی زیانبار و مخرب فردی خانوادگی اجتماعی اخلاقی معنوی و فرهنگی و سوء مصرف و اعتیاد به مواد سبب شده تا افراد و خانواده های آنها و مسولان جامعه برای پیشگیری ترک و جلوگیری از بازگشت اقدام کنند واز افراد متخصص مثل روانپزشکان، مشاوران، روانشناسان بالینی و مددکاران اجتماعی یاری بخواهند.در سالهای اخیر در کشورهای پیشرفته متخصصان بهداشت روانی و موسسات آموزشی و درمانی نظریه ها ،مدلها ،روشها ،راهکارها و فنون مختلفی را در پیشگیری و درمان اعتیاد وجلوگیری از بازگشت پس از ترک اعتیاد ابداع، آزمایش و تجربه کرده اند.
۴) پرسشهای تحقیق
الف) سوال اصلی :
برنامه ها و اقدامات کمپ های موضوع ماده ۱۶ ق مبارزه با مواد مخدر در درمان معتادین تا چه حد در درمان معتادین موثر می باشد.
ب) سوالات فرعی :
۱- اقدامات مراقبتی پس از درمان و ترخیص مددجویان
۲- تمهیدات و روش های اداره و درمان مددجویان در زمان دوره درمان در کمپ های اجباری
۵) فرضیه های تحقیق
الف) فرضیه اصلی :
برنامه های درمانی کمپ های موضوع ماده ۱۶ ق مبارزه با مواد مخدر در درمان مددجویان کافی نمی باشد.
ب) فرضیه های فرعی :
۱- اقدام های مراقبتی پس از درمان و ترخیص مددجویان با عنایت به امکانات ناکافیست .
۲- تمهیدات و روش های درمانی کاری نو ولی ناقص می باشد که در راستای ارتقاء آن باید اقدام گردد.
۶) روش تحقیق
روش تحقیق حاضر از لحاظ هدف کاربردی است و در شیوه جمع آوری داده ها از روش مشاهده ای و کتابخانه ای استفاده می شود.
۷) پیشینه تحقیق
ملاحظه می شود که در خصوص اعتیاد، پیشگیری و درمان اعتیاد در بسیاری از مراکز دانشگاهی و مراکز مرتبط با مبارزه مواد مخدر تحقیقات بسیاری صورت گرفته است اما مبحث کمپ اجباری ماده ۱۶ با عنایت به سابقه تصویب آن که مبحثی نوپا و جدیدالتأسیس می باشد لذا در این خصوص تحقیقی جامع و کامل صورت نگرفته است و فقط در حد آیین نامه های مصوب می باشد.
با توجه به جدید بودن کمپ موضوع ماده ۱۶ مواد مخدر مبحثی کاملاً نو و انجام چنین تحقیقی می تواند مفید و موثر در رفع مشکلات و کاستی هایی که در این زمینه وجود دارد باشد. لذا موضوع تحقیق امری نو و مبحثی جدید می باشد.
مبحث دوم: مفاهیم و مبانی تحقیق
گفتار اول: مفاهیم
بند اول: اعتیاد
الف) تعریف اعتیاد
اعتیاد از نظر لغوی، به عادت کردن، خو کردن با هر چیزی معنی کرده اند. اما در سال های ۱۹۶۴ تا ۱۹۶۸، سازمان بهداشت جهانی واژه «وابستگی دارویی» را جایگزین اعتیاد نمودند.[۱] پس اعتیاد، طبق نظریه ی محافل علمی یک «وابستگی» است. از اعتیاد به عنوان یکی از بزرگترین معضلات دنیای معاصر نام می برند. اعتیاد به موادمخدر از چنان ابعاد وسیع آسیبی برخوردار است که بی اغراق می توان از آن به عنوان هیولای بزرگ زندگی بشری نام برد.[۲]
متلاشی شدن شخصیت فردی، نابودی نهاد خانواده، افزایش انواع دیگر آسیب ها و جرائم اجتماعی، کاهش بازدهی کاری و شغلی، افزودن بر افراد بیکار و سربار جامعه، اشغال تخت های بیمارستانی، کاهش نرخ بهداشت عمومی و ده ها عارضه دیگر همگی وابستگی تام به میزان معتادان یک جامعه دارد.
در تعریف اعتیاد می توان گفت: «تمایل شدید جسمانی و روانی فرد به ادامه ی مصرف یک ماده که باعث تغییر در شرایط عادی وضعیت جسمانی، روانی و اجتماعی او می شود. اعتیاد نام دارد».[۳]
با این تعریف، به کسی که وابستگی جسمی و روانی به موادمخدر دارد و ناگزیر است مصرف مشخصی از آن را به طور مستمر ادامه دهد، «معتاد» گویند.[۴]
ب) انواع اعتیاد
اعتیاد از وابستگی به عوامل یا موادی که تکرار مصرف آنها با کم و کیف مشخص و در زمان معین از دیدگاه معتاد ضروری می نماید، یعنی تداوم بخشیدن به مصرف مواد و عوامل مخدر درمانی عامیانه، غیرمعمول، دور از موازین علمی.[۵]
معتاد کسی است که نیازمند و وابسته روانی– جسمانی به مواد و عوامل مخدر و عادت زا می باشد که به منظور برآوردن آن بایستی از این مواد به طور مداوم و در فواصل مشخص استفاده کند.[۶]
اعتیاد یک مساله بزرگ بهداشتی و بلایی اجتماعی و دارای جنبه های متعدد اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، روانی، اخلاقی و حقوقی است. از این رو آگاهی خانواده ها درباره سرانجام نکبت بار اعتیاد در پیشگیری و مهار آن کمکی مؤثر به شمار می آید.
اعتیاد یک «بیماری اجتماعی» است که عوارض جسمی و روانی دارد و تا زمانی که به علل گرایش «بیمار» توجه نشود. درمان جسمی و روانی فقط برای مدتی نتیجه بخش خواهد بود و فرد معتاد دوباره گرفتار «مواد اعتیادآور» می گردد. [۷]
اعتیاد به مواد مخدر یکی از مهمترین مشکلات اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی است که عوارض ناشی از آن تهدیدی جدی برای جامعه بشری محسوب شده و موجب رکود اجتماعی در زمینه های مختلف می گردد.
ویرانگری های حاصل از آن زمینه ساز سقوط بسیاری از ارزش ها و هنجارهای فرهنگی و اخلاقی شده و بدین ترتیب سلامت جامعه را به طور جدی به مخاطره می اندازد.
اعتیاد مجاز
وابستگی و تداوم در مصرف موادی که به عنوان دارو شناخته شده به طور طبیعی یا صناعی به دست می آید و شامل بسیاری از مواد دارویی به ویژه آرام بخش ها و خواب آورها می شوند که این مواد با تجویز پزشک و یا اغلب خود سرانه مصرف می شوند.
اعتیاد مجاز خود به دو دسته تقسیم می شوند. اعتیاد به مواد مخدر طبیعی و صناعی به عنوان دارو شناخته می شوند.
اعتیاد به موادی که تنها از دیدگاه روانی عادت زا هستند و تداوم مصرف را ایجاب می کنند همانند تنباکو و مشابهین آنها.
اعتیاد به این مواد از ساده ترین تا خطرناک ترین عوارض را در معتاد و به طور غیرمستقیم در خانواده و جامعه موجب می گردد. مثل عوارض قلب و عروق، سرطان در دستگاه تنفس.
اعتیاد غیرمجاز
وابستگی افراد به مصرف همیشگی مواد و بهره گیری از عواملی که بنابر قوانین کشوری یا بین المللی غیرمجاز شناخته می شوند این امر در نتیجه ی ناپسند بودن مظاهر اعتیاد از دیدگاه پزشکی، بهداشتی، روانی و اجتماعی می باشد. علل مختلف اعتیاد عبارتند از:
ارضاء هوس ها، زیاده طلبی، گرفتن انگیزه های احساسی، احساس یکنواختی، بیکاری و وقت گذرانی، فقر، عدم عدالت اجتماعی، ناهنجاری های مالی و اقتصادی، بعضاً رفاه بسیار و عوامل درونی مثل نوسانات فیزیولوژیکی و پاتوفیزیولوژیکی یعنی بیماری های جسمی و روانی به ویژه در اشکال مزمن و رنجور کننده و نارسایی اصول پزشکی در مورد تأمین بهداشت جامعه و عدم توان درمان کلیه بیماری های موجود، یکی از دلایل اصلی اعتیاد می باشد. [۸]
ج) نشانه های اعتیاد
فردمعتاد شاید در وهله اول نپذیرد که معتاد شده اما وابستگی اجتناب ناپذیر وی به مواد مخدر سرانجام واقعیت را بر او آشکار خواهد کرد.
از سوی دیگر، علاوه بر وابستگی ناگزیر به موادمخدر چنین فردی دارای ویژگی های دیگری نیز هست. چند ویژگی متداول معتادان عبارت است از:
یبوست، کاهش فشارخون، کوچک شدن مردمک های چشم، تهوع، نامفهوم شدن تکلم و ادای کلمات، عکس العمل های کند، خارش پوست، احساس تنگی نفس و کندشدن تنفس، کاهش حافظه، زرد شدن پوست، گودی زیر چشم. در عین حال سوختگی روی لباس، عدم تحمل برای استقرار در یک جمع و مکان به مدت طولانی از جمله نشانه هایی است که اگر فردی واجد آن بود باید احتمال آلودگی وی به مواد مخدر را داد.
اعتیاد با وابستگی جسمانی و روانی همراه است،بعضی از داروها نیز ممکن است با ایجاد وابستگی روانی در بیمار موجب افزایش مصرف شوند و اعتیاد بدهند. فرد معتاد با دریافت مواد اعتیادآور سرخوش و راضی می شود و با توقف مصرف دارو دچار خماری و اختلال شدید جسمانی می گردد.
مواد اعتیادآور سبب پیدایش پدیده ی تحمل نیز می شوند، به موجب این پدیده فرد معتاد برای دسترسی به اثر اولیه این مواد که در ابتدا با مقدار کم حاصل می شود مصرف خود را افزایش می دهد. شدت و نوع وابستگی نسبت به مواد اعتیادآور بر حسب نوع و اثر آن متفاوت است.
برخی از این مواد مانند تریاک و مشتقات آن وابستگی شدید ایجاد می کنند و برخی دیگر با وجود تأثیری که بر روان و ذهن فرد می گذارند اعتیاد دهنده به شمار نمی آیند.[۹]
د) مراحل اعتیاد
اعتیاد معمولاً طی پنج مرحله ی متوالی زیر شکل می گیرد:
مرحله آزمایشی: در این مقطع برای اولین بار مواد را امتحان کرده یا از روی کنجکاوی چندین بار مصرف می کند.
مرحله تفریحی (اجتماعی – موقعیتی): در مهمانی ها، تحت فشار همسالان، در رویدادهای ناشی از فشارهای روحی زندگی و جهت تلاش برای همنوایی با دوستان.
مرحله سوء مصرف متوالی: با گذر از نقطه ی عطف درمان عوارضی از قبیل منازعه، دستگیری، مسائل خانوادگی، تحصیلی و شغلی دیده می شود.
مرحله وابستگی روزانه: مصرف مستمر برای کاهش عوارض، کسب احساس نرمال و عادی شدن به طور روزانه ادامه می یابد.
مرحله اعتیاد: جهت اجتناب از علائم محرومیت و نرمال شدن نیاز به مصرف روزانه مواد تشدید می شود.[۱۰]
بند دوم: مواد مخدر
الف) تعریف مواد مخدر
مواد مخدر به آن دسته از ترکیبات شیمیایی گفته می شود که مصرف آنها باعث دگرگونی سطح هوشیاری مغز شود. اعتیاد به مواد مخدر عبارت است از مسمومیت تدریجی یا حادی که به علت استعمال مداوم یک دارو اعم از طبیعی یا ترکیبی ایجاد می شود و به حال شخص و اجتماع زیان آور است.[۱۱]
اگر نیم نگاهی به پیامدها و عوارض اعتیاد به موادمخدر بیندازیم خواهیم دید که پیامدهای اعتیاد جامعه، فرد و خانواده را از نظر اقتصادی، اجتماعی، روانی و جسمی در برمی گیرد. از مهمترین عوارض جسمی اعتیاد به موادمخدر می توان به ناراحتی های عصبی، بی اشتهایی، اضطراب، ریزش مکرر آب از بینی و چشم، ناراحتی عضلانی و فشار شدید در ستون فقرات، لاغر شدن و مانند آن اشاره کرد.[۱۲]
در گستره اقتصادی برخی پیامدهای ناشی از اعتیاد به موادمخدر عبارتند از:
بیکاری، ضعف مالی در ازای خرید و مصرف مواد، لطمه به اقتصاد،جامعه و خانواده اما عوارض روانی و شخصیتی ناشی از اعتیاد به موادمخدر فراوان اند؛ از جمله: ضعف اراده، بی توجهی به مسئولیت های فردی، ضعف شخصیت، ضعف عاطفه، عصبی بودن، به هم خوردن تعادل روانی، شخصیت نامتعادل و متزلزل، و ضعف اعتماد به نفس. همچنین در زمینه اجتماعی می توان به عوارضی مانند بی توجهی به مقررات جامعه، ضعف نیروی کار جامعه، بی نظمی و بی اعتمادی در جامعه، ضعف بنیاد خانواده، افزایش انحرافاتی مانند: دزدی، فحشاء و تکدی گری اشاره کرد.[۱۳]
مهمترین هدف و محور اصلی بحث حاضر علل گرایش به اعتیاد می باشد که می توان در سه حیطه «فردی»، «اجتماعی» و «خانوادگی» به آن ها پرداخت.
مشکلات روانی، کنجکاوی، ضعف اراده، فرار از زندگی تکراری، انگیزه های درمانی و شخصیت نابهنجار فرد مهمترین علل فردی گرایش به اعتیاد می باشند. در قسمت علل خانوادگی می توان به کمبود محبت در خانواده، تبعیض بین فرزندان، آزادی بی حد، محدود کردن بی حد فرزندان، رفاه بی حد اقتصادی در خانواده، فقر و نابسامانی های خانواده اشاره کرد. همچنین برخی از علل اجتماعی گرایش به اعتیاد عبارتند از:
در دسترس بودن موادمخدر، بیکاری، نابرابری های اقتصادی و اجتماعی، محیط جغرافیایی و محله زندگی نامناسب، ضعف قوانین و ضعف اجرای آن، دوست ناباب، و ضعف دین داری در جامعه.
از این رو که دامنه علل گرایش به اعتیاد و گستردگی عوارض ناشی از آن بسیار وسیع و فراگیر می باشد، پیشگیری، شناسایی و از بین بردن علل گرایش به اعتیاد ضروری است؛ زیرا همانگونه که گذشت پیامدهای ناشی از اعتیاد بسیار خانمان سوز و بنیان شکن هستند،درمان پس از اعتیاد نسبت به پیشگیری کاری به صرفه نخواهد بود.البته این بدان معنا نیست که افراد معتاد را درمان نکنیم، بلکه بدان معناست که پیش از ایجاد اعتیاد در فرد، زمینه های گرایش به آن شناسایی شوند و با بهره گرفتن از مطالعات کارشناسانه در ابعاد و تخصص های گوناگون، در از بین بردن زمینه ها تلاش نمائیم.
اگر به بعد اقتصادی توجه کنیم خواهیم دید که هزینه پیشگیری از درمان کمتر خواهد بود چرا که برای تهیه موادمخدر ارز هنگفتی از کشور خارج می شود، همچنین برای کشف و مبارزه با آن و نیز مداوای معتادان هزینه های بالایی صرف می گردد.[۱۴]
ب) انواع موادمخدر
اصولاً تقسیم بندی راجع به انواع مواد مخدر کاری بسیار دشوار است. سابقه این دسته بندی ها به قرنهای گذشته باز می گردد و تا کنون دانشمندان دسته بندی های متنوعی را با توجه به مبانی و معیارهای مختلف ارائه داده اند. در این بند سعی داریم عمده ترین و متداول ترین این تقسیم بندی هارا ذکر نموده و در ادامه به پیامدهای مصرف این گونه مواد بپردازیم .
برحسب اثرگذاری مواد مخدر بر وضع روحی و سلسله اعصاب می توان تقسیم بندی ذیل را ارائه داد:
مواد سستی زا
الف: طبیعی(تریاک ومشتقات اولیه آن؛ سوخته، شیره، مرفین، هروئین و کدئین)
ب: صنعتی(متادون، نورمتادون، پتدین، باربیتوریکها و برخی مسکنها مانند والیوم، لیربوم و…)
مواد توهم زا (هالوسینوژن ها)
الف: طبیعی(حشیش، ماری جوانا، مسکالین و قارچهای حاوی مواد توهم زا)
ب: صنعتی(ال اس دی (اسید لیسترژیک)، پی سی پی (pcp)، ام دی آی و…)
مواد توان زا
الف: طبیعی؛ برگ کوکا، کوکائین (پودرکراک)، خات (درختچه ای در کشورهای عربی و آفریقایی) و ناس(درختچه ای در افغانستان).
ب: صنعتی؛ آمفتامین ها مانند سیکسیدین یا بنزودرین، متیل آمفتامین ها مانند متدرین، برخی از ترکیبات آمفتامین ها و غیره.
براساس قانون مبارزه با مواد مخدر فرانسه که در کنگره جهانی حقوق جزای ۱۹۶۹ م مورد تصویب قرار گرفت مواد مخدر به سه دسته زیر تقسیم شده است:
۱- الکل و مشتقات آن
۲- تریاک و مشتقات آن
۳- گروه بزرگی از داروهای پزشکی و روانپزشکی که جهت دارو و درمان استعمال می شود و بر اثر استمرار ایجاد وابستگی می کند.
سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۹۰م (۱۳۶۸ ه ش) تقسیم بندی دیگری از موادمخدر ساخت:
۱- موادمخدر: که خواب آلودگی، تسکین درد، ایجاد نقض در حرکات ارادی را بدنبال دارد مثل تریاک، هروئین، متادون و کدئین.
۲- مواد روانگردان: که موجب تغییر در احساس و ادراک و تفکر و قضاوت و اراده می شود مثل چرس، بنگ، ماری جوانا، ال اس دی.
۳- الکل و مشروبات مشابه آن مانند شراب.
۴- دخانیات (لیکوتین ها) مثل توتون.
اما آنچه مبنای تصمیمات مقامهای قضایی ایران در مراحل دادرسی قرار می گیرد، فهرست موادمخدر، مصوب۲/۵/۱۳۳۸ هیات وزیران با اصلاحات بعدی است.
ماده اول این مصوبه اشعار می دارد: «از نظر قانون اصلاح منع کشت خشخاش و استعمال تریاک (مصوب ۳۱خرداد۱۳۳۸) و با توجه به ماده یک قانون مزبور و تبصره یک ذیل آن موادمخدر به دو قسمت تقسیم و تفکیک می شوند:
دسته اول: مواد افیونی، حشیش و مشابهین آن
دسته دوم: سایر ادویه مخدره
دسته اول مواد مخدر عبارتست از: ۱- شیره تریاک ۲- تریاک ۳- سوخته تریاک ۴- شیره مطبوخ ۵- تفاله۶- بنگ ۷- بنگاب ۸- چرس(ماده ۵)
دسته دوم موادمخدر به قرار زیر به دو گروه تقسیم می شود:
گروه اول: موادمخدری که شکل خام دارد و املاح و استحصالات آن از نظر قانون یکسان و در یک ردیف شناخته می شود. این مواد عبارتند از: مرفین و املاح آن، دی استیل مرفین، نباتین و املاح آن، اکونین و استرهای آن دزومرفین، اکسی کدون، مورفریدین و…
گروه دوم: مواد مخدری که فقط به شکل خام می باشند، املاح آن مخدر شناخته شده و استحصالات آن مشمول قانون نمی شود این مواد عبارتست از:
۱- کدئین۲- دیونین۳- فوکلودین۴- استیلی دی تیدروکدوین ۵- پرویوکسی فن (ماده۶مصوبه).[۱۵]
ج) پیامدهای مصرف
نظر به عوارض، پیامدها، اهمیت و تأثیر خانمان برانداز اعتیاد بر فرد، خانواده و اجتماع تشریح و تبیین عواقب و نگون بختی های ناشی از اعتیاد و به ویژه برای جوانان، ضروری است چرا که قوی ترین و اصلی ترین منابع، توسعه ی منابع انسانی می باشد.[۱۶]
از جمله موانع و مشکلات پیشرفت و تعالی و توسعه در جوامع بشری ناتوانی در ناکارآمدی منابع انسانی آن است که وقتی افراد آن به دلیل عدم اعتماد به نفس، عدم تعادل روحی و روانی، ضعف اعتقادات و باورهای دینی و از هم گسیختگی کانون های گرم خانوادگی و بروز آسیب ها و مفاسد اجتماعی با تزلزل هایی در نظام های اجتماعی، خانوادگی و عدم تعادل روحی و روانی فردی روبه رو گردند.
دیگر آن جامعه روی توفیق و سعادت و پیشرفت و عظمت و عزت را نخواهد دید و باتوقف، سکون، فقر و ایستایی و واماندگی مواجه خواهد شد که یکی از عوامل اصلی مخرب و مشکل ساز و بازدارنده توسعه در هر جامعه ای اعتیاد است.[۱۷]
نظر به ضرورت معرفی عوارض و پیامدهای ناشی از اعتیاد احساس می شود که مهمترین موضوع در مقابله با مصرف سوء موادمخدر؛ معرفی بیان خسارت های ناشی از مصرف موادمخدر، پیامدهای اعتیاد و آسیب های ناشی از آن می باشد .
پیامدهای فردی
عوارضی که سلامت جسمی، روحی و موقعیت اجتماعی شخص را شامل می شوند. از بیماری های محدود جسمی همچون بیماری های لثه و دندان، اختلالات گوارشی، بینایی و … تا بیماری های روحی متنوعی همچون افسردگی، اختلالات شخصیت، اسکیزوفرنی و مشکلات مادی و شغلی و … می تواند روی دهند.
اغراق نیست اگر گفته شود اعتیاد بر همه جنبه های زندگی انسانی، از سلامتی جسمی و روحی فرد مصرف کننده تا وضعیت اقتصادی یک کشور تأثیر گذار می باشد. اعتیاد یک بیماری فردی نیست و همانطوری که محیط در پیدایش و استمرار آن نقش مهمی ایفا می کند، اعتیاد هم متقابلاً بر محیط اثر می گذارد.
فرد معتاد همچون عضو بیماری است در پیکره انسانی یک کشور، که نه تنها خود قادر به ایفای نقش شایسته اش نمی باشد، بلکه می تواند کارکرد اعضای دیگر را نیز دچار اختلال نماید.
از سوی دیگر؛ هر معتاد عامل بالقوه ای است جهت انتشار اعتیاد، این امر سیکل معیوبی ایجاد می کند که نتیجه آن گسترش اعتیاد و پیامدهای آن می باشد.
هرچند اعتیاد عوارض سوء بی شماری در پی دارد و هر یک از این عوارض مکانیزم خاص خود را دارند اما علت اصلی و مکانیزم های پایه ای پیدایش بسیاری از این عوارض (جسمی، روحی، فردی یا اجتماعی) مشترک می باشد.
این نقطه مشترک که در حقیقت اولین پیامد اعتیاد و از ویژگی های مهم همه انواع مواد مخدر نیز محسوب می گردد. تحریف کیفی و کمی «حقیقت» می باشد. کمرنگ و پررنگ جلوه دادن واقعیت های مادی و غیرمادی و وارونه ساختن آنها حقیقتی جدید در اختیار فرد بیمار قرار می دهد که گاه با اصل حقیقت فرسنگها فاصله دارد .
فرد معتاد به هیچ وجه قدرت اندیشیدن را ندارد، ابتدا همچون شبهی از روشنایی ها به سوی تاریکی می خزد و ارزش های اجتماعی برای او بی معنی و ضد ارزش است.
فرد معتاد که وابسته به موادمخدر می گردد، بمب آتش زایی می شود برای تخریب شخصیت خود و رواج انواع انحرافات اجتماعی در جامعه.
از لحاظ جسمی؛ فرد معتاد اولین کسی است که از اعتیاد خود زیان می بیند، زیرا با مصرف موادمخدر ممکن است دچار بیماری های خطرناک همچون ایدز، هپاتیت، انواع عفونت ها و بیماری های تنفسی، قلبی و کبدی گردد که برخی از علائم این بیماری ها عبارتند از:
لاغری، پیروی زودرس، ضعف شدید، کاهش فشارخون، کم شدن قدرت بینایی و شنوایی، خواب آلودگی، رعشه دست و پا و اختلال در دستگاه گردش خون و دستگاه تنفس و سایر اعضای حیاتی انسان، تشنج، رخوت و سستی، فرسوده شدن نیروهای دفاعی بدن و سرانجام نابودی فرد معتاد از جمله آفات و مضرات تأسف بار اعتیاد است.
از لحاظ روانی و ذهنی؛ شخص معتاد ممکن است دچار بیماری های روانی همچون ترس شدید دیوانگی تا مرز خودکشی، افسردگی، خواب های وحشتناک بی علاقگی به زندگی، ناامیدی، نگرانی همیشگی و … شود.
از لحاظ رفتاری؛ شخص معتاد ممکن است دچار مشکلاتی هم چون ضعف اراده، شادی و خوشحالی موقت و زودگذر، صحبت کردن ناقص، بی صبری، از دست دادن تعادل جسمی، عصبانی شدن بی مورد، خنده های بی جا، پرحرفی، یاوه گویی، حواس پرتی، دروغ گویی و عدم تمرکز افکار شود.
شخص معتاد به علت عدم توجه به نیازهای خانواده مقام و منزلت خود را نزد افراد خانواده، دوستان، آشنایان، همکاران و همسایگان از دست می دهد دیگر کسی برای سخنان او ارزش و احترام قائل نمی شود در بسیاری موارد، شخص معتاد به علت از دست دادن شغل و موقعیت خود آمادگی پیدا می کند تا کارهای خلاف قانون انجام دهد و در نتیجه اطرافیان او را فردی غیرقابل اعتماد می دانند.
یک فرد معتاد آنچنان وابستگی جسمی و روانی به موادمخدر پیدا می کند که خود، خانواده، جامعه، دین، مملکت و همه چیز و همه کس را قربانی اعتیادش می کند.
شخص معتاد برای تامین هزینه اعتیاد به هر عمل مجرمانه و جنایت و خلاف کاری، خودفروشی و خیانتی دست می زند و از همین روست که اگر سوال شود که دردناکترین و زیان بارترین بیماری تاریخ بشر چیست؟
باید گفت پرخاشگری های بی مورد و بی موقع، از دست دادن احساس کفایت و امنیت و حس احترام به خود و اطرافیان و هزاران مشکل روحی و روانی و عاطفی دیگر از پیامدها و عوارض ناشی از اعتیاد می باشد.
پیامدهای خانوادگی
اعتیاد بر هر یک از اعضای خانواده به خصوص اگر سرپرست خانواده باشد می تواند بر کل خانواده تأثیرگذار باشد. از شایع ترین موارد این گروه می توان به طلاق اشاره کرد. اعتیاد به موادمخدر زیان های خانوادگی و فردی به دنبال دارد که آبرو ، عزت و شرف خود وخانواده خویش را تهدید می نماید:
فرد معتاد نه تنها به خود زیان می رساند. بلکه پدر، مادر، زن، فرزند، خانواده و خویشاوندان او نیز زیان می بینند و جامعه و کشور هم از اعتیاد او دچار زیان وضرر می شود.
اگر فرد معتاد دارای همسر باشد، با معتاد شدن او کم کم زندگی شیرین و گرم خانواده رو به تلخی و سردی میگذارد. ناسازگاری و اختلاف بین زن و شوهر زیاد می شود و علاقه زن و شوهر به هم کاهش می یابد و سرانجام تفاهم و گذشت و همفکری که زیربنای زندگی خانوادگی است از بین می رود چه بسا در نهایت هم زندگی مشترک خانوادگی به جدایی و طلاق می انجامد.
در این حال علاوه بر این که زن و مرد ضرر می بینند بچه های بی گناه آن ها نیز زندگی گرم خانوادگی را از دست می دهند، در این وضع بچه ها به کارهای خلاف قانون و دین روی می آورند و حتی خود آنها هم در دام اعتیاد گرفتار می شوند و عاقبت از زندان سر در می آورند.
اگر فرد معتاد مجرد باشد، آرامش پدر و مادر را به هم می زند و زندگی خواهران و برادران را نابود می کند و باعث رنج و اندوه آن ها می شود معاشرت های خود را با دیگران محدود می کنند و درنتیجه فعالیت های اجتماعی، شغلی و تحصیلی افراد خانواده دچار ضرر و زیان می شود.
در مجموع پیامدهایی همچون عدم احساس مسئولیت در تامین مخارج خانواده، وارد ساختن ضرر و زیان به اقتصاد خود و خانواده و جامعه، انگل خانواده و اجتماع بودن، اقدام به سرقت و جرائم دیگر با هدف تهیه هزینه های اعتیاد، بی نظمی خانوادگی و عدم احساس مسئولیت و غیرت خانوادگی و ناموسی و فروپاشی خانواده و انحراف آ نها. به هر صورت به فرموده خداوند متعال در قرآن کریم سوره اعراف آیه ۱۵۷ «و یحل لهم الطیبات و یحرم علیکم الخبائث» طیبات برای مردم حلال و خبائث بر آنها حرام است.[۱۸]
پیامدهای اجتماعی
تأثیرات سوء اعتیاد بر جامعه و کشور را می توان از سطح کوچکی چون محل سکونت فرد تا ابعاد بزرگتر، همچون تأثیر بر اقتصاد و فرهنگ یک جامعه دنبال کرد.
افزایش سرسام آور مصرف موادمخدر در جهان و قاچاق روز افزون این مواد پیامدهای وحشتناکی خواهد داشت که مستقیماً نسل جوان و بشریت را تهدید می کند. گسترش شبکه قاچاق بین المللی و دام اعتیاد، میلیون ها نفر جوان را به فساد و کام مرگ می کشاند و سوداگران مرگ را به ثروت و قدرت می رساند.
اعتیاد یک مساله بزرگ بهداشتی و بلایی اجتماعی و دارای جنبه های متعدد اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، روانی، اخلاقی و حقوقی است.
از این رو آگاهی خانواده ها درباره سرانجام نکبت بار اعتیاد در پیشگیری ومهار آن کمکی مؤثر به شمار می آید.
اعتیاد به مواد مخدر یکی از شایع ترین آسیب های اجتماعی جهان معاصر و از جمله ایران است. به گونه ای که اگر ادعا شود اعتیاد به مواد مخدر یکی از بحران های اصلی دنیای کنونی است و به صورت یک معضل جهانی روز درآمده، اغراقی صورت نگرفته است.
مساله به قدری واضح است که همه مسئولان ومتخصصان مبارزه با اعتیاد بر این ادعا توافق دارند. دکتر کلمن پزشک و نویسنده انگلیسی در این باره می نویسد:«نسل حاضر بیش از هر نسل دیگر در تاریخ بشریت زندگی خود را زهرآگین و مسموم نموده است.»
وسعت مصرف این مواد سمی در عصر اخیر، به اندازه ای است که یکی از سم شناسان معروف دنیا به نام لودوینک معتقد است : «اگر غذا را مستثنا کنیم، هیچ ماده ای در روی زمین نیست که به اندازه موادمخدر این چنین آسان وارد زندگی ملت ها نشده باشد.»
میان اعتیاد به موادمخدر و ارتکاب جرم رابطه نزدیکی وجود دارد و تأثیر اعتیاد بر میزان جرائم بسیار زیاد است در پژوهش های مختلفی که در این خصوص انجام شده است مشخص شده است که فرد معتاد جهت تهیه موادمصرفی خود نیاز به پول گزافی دارد که عمدتاً برای بدست آوردن به پول کافی اقدام به جرائمی همچون خرید و فروش موادمخدر، سرقت، کلاهبرداری و حتی قتل می کند.
اعتیاد از مهمترین ناهنجاری های روحی- روانی، فروپاشی خانواده ی او، بزهکاری های اجتماعی و مفاسد اجتماعی است. اعتیاد بلایی بسیار بزرگ و مصیبتی تأسف بار است و آسیب های اجتماعی عدیده ای را به دنبال دارد، سلامت فرد و خانواده و جامعه را به خطر می اندازد و تحرک و پویایی جامعه را به سکون، توقف، سیه بختی و واماندگی بدل می نماید.
عدم علاقه به فعالیت های اجتماعی و موقعیت های محیطی، قانون شکنی، گسترش جرم و جنایت، سرقت، فحشا، فساد، قاچاق موادمخدر و قتل عوامل ضد اجتماعی می باشند که درصد قابل توجهی از آن ها ره آورد مواد مخدر می باشند که موجب ترویج مفاسد اجتماعی عدیده ای شده و به لحاط بی تفاوتی آنها در مقابل مسائل اخلاقی، دینی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی عاملی برای گسترش آسیب های اجتماعی و امنیتی خواهند بود.
ناکارآمدی نیروی انسانی، بی غیرتی، بی ارادگی و زیان بخش بودن معتادین از دردناک ترین و خطرناک ترین بیماری تاریخ بشر و عوارض و پیامدهای نامطلوب اعتیاد می باشد.
علاوه بر جنبه جهانی پدیده ی مواد مخدر و اعتیاد به آن، آنچه اهمیت موضوع را برای ما دوچندان می کند بُعد داخلی اعتیاد در کشور و در سطح محلی است.
شاید طرح این سوال که چگونه است علی رغم مبارزه مداوم و پیگیر با روش های مختلف، هنوز موفقیت ها در زمینه کنترل موادمخدر و اعتیاد ناچیز است و روز به روز نیز گسترش بیشتری می یابد؟ سوالی تکراری به نظر برسد، اما تکرار پرسشی که واقعیت دارد برای بازاندیشی پیرامون علل، انگیزه ها و روش های پیشگیری از اعتیاد، ضرورتی اجتناب ناپذیر است.
با نگاه به برخی از واقعیت های موجود پیرامون این پدیده اهمیت موضوع را در کشور قدری روشن تر خواهد نمود:
۲۵ درصد از تصادفات جاده ای نیز به دلیل اعتیاد رانندگان رخ می دهد.
امروزه مواد مخدر به راحتی قابل دسترس است، حتی مدت زمان دسترسی به آن نیز کاهش یافته است.
جمهوری اسلامی ایران در مسیر ترانزیت مواد مخدر قرار دارد و تقریباً ۹۰ درصد کل تریاک و مورفینی که در جهان جابجا می شود، از مسیر جمهوری اسلامی ایران می گذرد. بنابراین به دلایل مختلف جابه جایی داخلی این مواد، نقش مؤثری در گسترش دسترسی به آن و در نتیجه اعتیاد به مواد مخدر بازی می کند.
سن مصرف کنندگان روز به روز پائین تر می آید، به طوری که در حال حاضر گفته می شود از ۱۵ سال به بالا درگیر این پدیده زیان بارند، این امر نشان دهنده فراگیری اعتیاد در میان نوجوانان ما است و خطر بزرگی برای جامعه محسوب می شود.
علی رغم مبارزه پیگیر با قاچاق موادمخدر، این مواد همچنان قاچاق می شود.
موفقیت اندک در نظام درمان، به گونه ای که بالای ۹۰ درصد از کسانی که ترک اعتیاد کرده اند دوباره به آن روی آورده اند.
هزینه های اجتماعی و مالی اعتیاد نیز قابل توجه است، طبق آمارهای موجود مبتلایان به اعتیاد را به روایتی ۲ میلیون و به روایتی دیگر ۷/۳ میلیون نفر تخمین می زنند. سالانه ۱۵۰۰ میلیارد تومان خسارت مادی در این زمینه به کشور وارد می شود.
با وجود واقعیت های مطرح شده، یک واقعیت دیگر آن است که در برخی از کشورها مساله اعتیاد کنترل شده و موفقیت هایی هم به دست آورده اند، پس هنوز امیدواری وجود دارد.
بنابراین می توان گفت در عین حال که پیشگیری از اعتیاد قبل از درمان کار پیچیده ای است مؤثرترین و موفقیت آمیزترین روش است. در مورد این که پیشگیری چگونه امکان پذیر است دیدگاه های مختلفی مطرح می شود، ترکیب جمعیتی کشور بسیار جوان است. از آنجا که آمارها پیرامون دامنه گسترش اعتیاد چندان دقیق نیست، تفاوت فاحشی میان آنها وجود دارد. چنان که گفته شد حدود ۲ تا ۷/۳ میلیون معتاد در کشور وجود دارد و اگر درگیری خانواده های آن ها را با این پدیده در نظر آوریم مشخص می گردد که چه میزانی از جمعیت کشور (عمدتاً از میان نیروهای جوان و فعال) درگیر اعتیاد و مواد مخدر هستند.
طبق آمارهای موجود، در چهارماهه اول سال ۱۳۸۶ نسبت به مدت مشابه در سال قبل ۱۷ درصد میزان ارتکاب به جرائم منتهی به زندان افزایش یافته است و در حال حاضر نیز از ۱۱۷ هزار نفر زندانی در سراسر کشور هزار نفر در ارتباط با موادمخدر در زندان ها به سر می برند.
از جمله پیامدهای اجتماعی، از بین رفتن امنیت و آرامش خانواده ها، حاکم شدن فقر و فلاکت برخانواده هاست. افراد معتاد از نظر عواطف انسانی به صفر می رسند و فاقد رحم و عطوفت انسانی می باشند.
بی توجهی به تربیت فرزندان، معمولا اغلب بچه هایی که به دزدی و کلاه برداری روی می آورند، از خانواده های معتاد می باشند. افزایش جرم وجنایت در جامعه، افزایش فساد، فحشا و زنان فاحشه در جامعه. فرد معتاد به خاطر ضعف جسمی و پژمرده شدن و آلوده شدن که بدان مبتلا می شود، نمی تواند همسرش را ارضا کند و از نظر عاطفی، محبت و حتی جنسی و زناشویی همسرش بسیار رنج می کشد. به همین خاطر بسیاری از آنان که دارای ایمان قوی نیستند، به راحتی خویش را به مردان بیگانه می سپارند.
پیامدهای فرهنگی
آثار تهدیدهای فرهنگی ناشی از اعتیاد و گرایش به موادمخدر بسیار فراوان است. در مفهوم تهدید فرهنگی منظور، پیدایش یا ایجاد اختلال در نظام ارزش های جامعه است به گونه ای که موجب تغییر کارکرد طبیعی جامعه و پیدایش بحران های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی می گردد.
به بیان دیگر از آنجا که فرهنگ غیرمادی (باورها، هنجارها و ارزش ها) پایه، اساس و مبنای هرگونه تغییر و تحول در ساخت فردی و اجتماعی می باشد، لذا هرگونه بحران و یا اختلال در نظام ارزشی و یا هویت فرهنگی جامعه، آثار و پیامدهای خود را به سرعت در سایر ابعاد جامعه و در شاخص های تعریف شده نشان می دهد.
درباره تهدیدهای فرهنگی اعتیاد و مضرات آن به ویژه برای نسل جوان سخن بسیار گفته شده اما از آنجا که پدیده اعتیاد متناسب با تکنولوژی روز تنوع بسیاری پیدا کرده است، لذا جا دارد درباره عوامل تقویت کننده این تهدید و آثار و نتایج سلبی موادهای جدید برای جوانان و خانواده های بیشتر اطلاع رسانی شود.
پیامدهای جسمی و بهداشتی
افراد مبتلا به موا دمخدر از واقعیات زندگی دور می گردند و در عالم اوهام و خیال غرق می شوند و ضعف عقل و اندیشه در آنان به وجود می آید. حتی مبتلایان به این مواد مخدر خودشان و خانواده هایشان و دین و دنیایشان را فراموش می کنند و در خیال محض به سر می برند.
علاوه بر این ناراحتی جسمی، ضعف اعصاب، عدم رعایت نظافت، بهداشت، ضعف نفس، بد اخلاقی، بد تصمیمی، و عدم احساس مسئولیت بر ایشان چیره می گردد.
به صورت یک عضو فاسد و سربار جامعه قلمداد شده، ثروتشان بیهوده ضایع می شود و خانواده هایشان متلاشی می گردد (حتی به خانواده خود رحم نمی کنند) حاضرند مایحتاج روزانه ایشان را بفروشند تا مقدار کمی از این موادناپاک و زیان آور شیطانی را به دست آورند.
برای دستیابی به آن حاضرند دست به هر عمل پستی بزنند و هیچ شکی باقی نمی